Shoirning ma’naviy san’atlardan foydalanish mahorati

Mubolag’a arab tilida “kattalashtirish”, “kuchraytirish” ma’nosini bildirib, adabiy asarda tasvirlanayotgan badiiy timsol holati yoki harakatini bo’rttirib, kuchaytirib ifodalash san’ati demakdir. Bu xil tasvirda badiiy timsol xususiyatlari yaqqolroq namoyon bo’ladi, o’quvchi ko’zi oldida yorqinroq gavdalanadi. Misol:
Hajringda but un ko’ngulda qayg’u erdi,
Vaslingga yetishmadim – jihat bu erdi:
Ohim tutuni birla ko’zumning yoshidin
Yo’l balchiq edi, kecha qorong’i erdi!
Ruboiyning ikkinchi va to’rtinchi misralariga e’tibor qarataylik. Lirik qahramon aytmoqdaki, uning ohining tutunidan kun qorong’ bo’ldi, ko’zining yoshidan esa, yo’llar loy va balchiq bo’ldi. Bunday bo’lishi mumkinligi gumon albatta. Baytdagi mubolag’a ma’noni judayam kuchaytirgan.
Hajringda ne qon qoldiki, yutmaydurmen?!
Ko’z yoshini bir lahza qurutmaydurmen.
Diydoringning haqini, ey yuzi quyosh,
Tengri haqi, bir zarra unutmaydurmen.
Bu ruboiyda mubolag’a qo’llangan bo’lib, unda shoir aytmoqchi bo’lgan holat shuki, yor hajrida bir dam bo’lsin uning ko’z yoshlari qurigani yo’q. Bu oshiqning iztirobli holatinin yanada chuqurroq, bo’rttiribroq ifodalagan.
Nomangki, tirikligim nishone erdi,
Har satri hayotu jovidoni erdi.
Har lafzida oshkor yuz harfu vafo,
Har harfidin yuz mehri nihoniy erdi.
Bu ruboiyda yordan kelgan noma oshiqning tirikligi, hayotiga mengzaladi.
Tashbeh – Sharq adabiyotida keng tarqalgan san’atlardan biri bo’lib, “o’xshatish” ma’nosini ifodalaydi. Ikki narsa yoki ular o’rtasidagi haqiqiy yoki majoziy munosabatlarga ko’ra o’zshatish san’atidir. Tashbeh san’ati tasvirlanayotgan shaxs, buyum yoki tushunchani o’quvchi ko’z o’ngida aniqroq, jozibaliroq gavdalantirishga xizmat qilib, asar timsollari ma’naviy qiyofasini yorqinroq ochish, shoir g’oyasini o’quvchi ongiga to’laroq singdirishga imkon beradi. Misol:
Ey, qo’rg’on eli, qoldimu darmonlaringiz?
Chiqmay nedurur bu jahl qilgonlaringiz?
Jondek kishilar ochligidin chun chiqadur,
Siz chiqmasangiz chiqadur jonlaringiz.
Ushbu ruboiyda “jondek” so’zi tashbehni hosil qilgan, Jon singari aziz insonlar ma’nosida qo’llangan.
Quyidagi ruboiyda qo’llangan tashbehda yuz quyoshga, qosh hilolga, bag’ir toshga o’xshatiladi:
Ey kim, quyosh ul yuzing hilol ul qoshtur,
Puloddir ko’nglinggu, bag’ring toshtur.
Nomamga agar yaxshi javobing yo’qtur,
So’kmak bilan yod aylasang ham xushtur.
Tamsil “misol keltirish” ma’nosini bildirib, she’r baytining birinchi misrasida ifodalangan fikrga dalil sifatida ikkinchi misrada hayotiy hodisani misol keltirishga asoslangan san’atdir. Birinchi misradagi fikr bilan keltirilgan misol o’rtasidagi munosabat – mantiqiy aloqa ko’pincha qiyosiy yo’nalishda bo’lib, ijodkor diqqati ham badiiy tafakkur bilan hayotiy voqelik orasidagi o’xshashlikka qaratilgan bo’ladi. Boshqacha aytganda, birinchi misrada bayon qilingan fikr hayotiy hodisaga o’xshatiladi, shoir ifodalayotgan obrazlar hayotiy misoldagi narsa yoki tushunchalarga mos bo’lib tushadi. Misol:...
Husni ta’lil – arabcha “chiroyli dalillash” ma’nosini bildiradi. Adabiy asarlarda tasvirlanayotgan biror hodisaga shoirona biron sabab ko’rsatish san’ati shu nom bilan ataladi.
Tashxis “jonlantirish”) hayvonlar, qushlar, jonsiz narsalarga inson xususiyatini ko’chirish san’atidir. Misol:
Azm ayla, sabo, yet guli xandonimg’a,
Ne gulki, quyoshdek mahi tobonimga.
Yetgil dog’i ishtiyoq ila Boburdin,
Zinhor degil salom tuqqonimga!
Bu ruboiyda sabo so’zi jonlahtirilmoqda. Sog’inchda shirin joni qiynalayotgan lirik qahramon saboga iltijo qilib: borib olisdagi yor-birodarlarga, tug’ishgan qarindoshlarga, onasiga duoyi salom yetkazishni so’ramoqda.