Shoira usmanova чит ти"Ч "иг ■

Tayanch so^£zlar: til variantiari, farqlilik, mikrodaraja, makrodaraja, lisoniy jamoa, strati fikatsiya, kod, subkod, muloqot akti, verbal muomala, til differensiatsiyasi, mahalliy tillar, hududiy dialektlar, ijtimoiy dialektlar.

1. 
   AQSh sotsiolingvistikasining vujudga kelishi
   

“Sotsiolingvistika” termini AQShda 1952-yili fanga kiritildi. 1963- yildan boshlab tadqiqot yo‘nalishlari shakllana boshladi. AQSh sotsiolingvistikasining asosiy muammolari D.Xaymsning “Nutq etnografiyasi” nomli asarida tadqiq qilinib, “muloqot vaziyati”, “muloqot akti”, “lisoniy jamoa”, “muloqot salohiyati” kabi tushunchalar yoritildi¹.
AQSh sotsiolingvistikasi tamoman o‘zgacha metodologik tamoyillarda deskriptiv tilshunoslik (“tasviriy tilshunoslik”, ya’ni til hodisalarining ma’lum bir bosqichdagi holatini tasviriy o‘rganish)ga qarshi maydonga keldi. Deskriptiv tilshunoslikka xos bo'lgan mavhum lingvistik tahlillar va tadqiqotning formal metodlari ba’zi AQSh sotsiolingvistlarining til o‘rganishga ijtimoiy muomala shakllari sifatida qarashlarini inkor etar edi. Mashhur amerikalik sotsiolingvistlardan U. Labov, o‘zining “Nyu-Yorkda ingliz tilining ijtimoiy stratifikatsiyasi” (lot.stratum-‘qatlam’ + facere- ‘qilmoq’) (1966) nomli asarida erkin variatsiyalanishni distributiv (bo‘lish, ajratish) munosabatlar bilan tushuntirib bo‘lmaydigan, ekspressiv-stilistik, ijtimoiy va boshqa turli til variantlarining o‘ziga xos lingvistik uyurni sifatida izohlagan. U. Labov “Til o‘zgarishlarini tushuntirishda nafaqat til ichki tizimlari munosabati, balki tashqi sotsiolingvistik munosabatlar ta’sirini ham e’tiborga olish lozim”, - degan xulosaga keladi.
Sotsiolingvistlar deskriptivistlardan farqli oTaroq, lisoniy variativlikni til ichki tizimidagi o‘zaro munosabatlar nuqtayi nazaridan emas, aksincha, tilni ijtimoiy, o‘zaro bog'langan turli variantlarga ajralishi jihatidan o‘rgana boshladilar. Amerika sotsiolingvistlari tilga yaxlit va bir turdagi tizim sifatida emas, balki jamiyatning mikroijtimoiy guruhlariga xos bo'lgan o‘zaro aloqadagi ost tizimlar (kodlar va subkodlar) tarzida munosabatda boTishadi.
Amerika sotsiolingvistikasining vazifalaridan biri variantlaming lingvistik va ijtiinoiy funksional jihatdan o‘rganishdir. Til sotsiologiyasi variantlaming xususiyatlari, jamiyatdagi fanksiyalari, o‘zaro munosabatlari, ularda so'zlashuvchilaming o‘ziga xosliklari, shuningdek, variantlaming jamiyatdagi rivojlanishi va o'zgarishini o'rganadi. Amerika olimlari zamonaviy taraqqiy etgan jamiyat uchun bir til jamoasida bir qancha lisoriiy variantlami qoTlash xos, deb hisoblashadi.
Shu bilan birga, Amerika sotsiolingvistikasi til sotsiologiyasi tahlilihing ikki darajasini, ya’ni mikrodaraja va makrodarajasini taklif qiladi. Mikrodarajadagi tadqiqotda asosiy e’tibor muloqot vaziyatinirig xususiyatini hisobga olgan holda, nutq hodisasining lisoniy tahliliga qaratiladi. Til sotsiologiyasi mikrotahlilining unsun “muloqot akti” hisoblanadi. Til sotsiologiyasining mikrodarajasi nutq Va shaxslararo muomalanihg xususiyatlari bilan qiziqadi. Til sotsiologiyasining makrodarajasi esa ijtimoy muhitda qoTlaniladigan lisoniy variantlaming ijtimoiy va psixologik tomonlariga tayanadi.
Turli nazariy qarashlarga ega boTgan Amerika sotsiolingvistikasi pozitiv falsafahing tamoyillari, chunonchi, semantik pozitivizm g‘oyalarining kuchli ta’sirida bo‘lib, ular “ijtimoiy antropologiya”da mujassamlashgan. Mazkur oqimga ko‘ra, barcha til shakllari umumiy toifa ost sinflari - madaniy shakllar toifasini tarkib toptiradi. Til ijtimoiy munosabatlar tuzilishini o‘z ichiga olgan madaniyatning tarkibiy qismi sifatida tasavvur qilinadi.

2. 
   AQSh sotsiolingvistlarining qarashlari
   

AQShda “Sotsiolingvistika” fani predmetini aniqlashda qat’iy bir qarashniag yo'qligi bois, amerikalik dlimlaming bu sohadagi tadqiqotlari obyektida umumiy va xususiy ko‘rinishdagi turli muammolarni vujudga kdtirib, mazkur terminni keng tushunilishiga olib keldi.
X. P. Ronaning fikricha, sotsiolingvistikaning kamchiligi uning fan sifatida haligacha aniq yo‘nalishining belgilanmaganligidir.
Sotsiolingvistikaning faqat tilning sotsial jihatlarini tadqiq qilishigina ma’lum. Juda kam holatlarda (asosan, mikrosotsiolingvistika sohasida) mazkur fanning inuuyyan vazifalari va nazariyalari ishlab chiqilganini ko‘rish mumkiii.
(1. Labov sotsiolingvistikani aniq chegaralangan fan sifatida boshqa htnlurdan ustun turishini yozgan. A.D. Grimsho sotsiolingvistikani lingvistik ma’lumotlami jamiyat hodisalari bilan bog'lab o'rganish nut i jasida yuzaga kelgan gibrid fan sifatida baholagan.
J.O. Gersleming “Til sotsiologiyasi” (“A Sociology of Language”, 1965) asaridan boshlab e’lon qilingan qator nashrlarda sotsiolingvistikaning muummolari va ulaming yechimi uchun turli usullar taklif qilingan boTsa- dii, ulaming hech birida biron bir metodologiya mavjud, deb boTmaydi.
AQSh sotsiolingvistikasining konglomerat (turli-tumanlik) darajasini J A. 1'ishmanning “Til jamiyatidagi ma’ruzalar” (“Readings in the Society of Language”) nomli to'plamiga kirgan 50-yillaming lingvistlari, Hotsiologlari, madaniyat antropologlari, dialektologlari va kommunikatsiya Kohasi turli mutaxassislarining maqolalaridan ham ko'rish mumkin. Kitobning “So‘zboshi”da J.A.Fishman “til sotsiologiyasi” va "sotsiolingvistika” terminiarming sinonim sifatida qoTlanishiga e’tibor qaratadi.
A. Keypel sotsiolingvistik muammolar tadqiqini, asosan, teiminologik jihatdan chegaralaydi. lining fikricha: ““Etnolingvistika” termini "sotsiolingvistika” terminiga ko‘ra umumiyroq xarakterga ega boTsa-da, “sotsiolingvistika” termini ma’quldir, chunki bu nomning o‘zi o‘zini aniqlab keladi”. Bu bilan olim ling vis tika fanining terminologiyasi o'zinmg soddaligi bilan ajralib turishi lozimligini ta’kidlaydi.
U. Labov: “Sotsiolingvistikaning yolg‘iz o‘zi birdan-bir maqsad emas. Shuning uchun ham tilshunoslar sotsiolingvistikaga nisbatan ko'proq cvolyusiya muammolariga, xususan, jamiyat, til, jamiyat strukturasi hamda til strukturasi kabilarga e’tibor qaratishlari lozim”, - deb hisoblaydi¹.
S. M. Ervin-Tripp kommunikatsiya jarayonidagi muloqot ishtirokchilaming verbal muomalasiga sotsiolingvistikaning asosiy^predmeti sifatida qaraydi: “Sotsiolingvistika ishtirokchilaming holatga, mavzuga, o'zaro ta’sir vazifalariga, shakl va baholarga ko‘ra verbal muomalasi bilan ish ko‘radi. Mazkur ta’rifiiing markazi verbal muomala (so'zlashuv va uning muqobillari) hisoblanadi. Bu o‘rinda tizimni toTiq tavsiflash uchun lingvistik belgilaming funksional muqobillari sanalgan imo-ishoralar va tasvirlami ham kiritish lozim boTadi. Biroq verbal muomala yuqori darajadagi toTiq tizim sifatida o'zini har joyda namoyon qiladi. Shunga ko‘ra, uni qulay boshlang⁴ ichnuqta deyish mumkin”^{2 3 4}.
S.M.Ervin-Trippning metodlarida ikkita kamchilik ko‘zga tashlanadi:
1) o‘zining o‘ta sinxron tavsifi bilan ko‘p narsa tushunarsiz qolib, strukturalistik nuqtayi nazarlami to‘la yenga olmaganligi, 2) tadqiqotning mikrosotsiologik yo'nalishi va materialini faqatgina chegaralangan koiamda umumlashtirishga imkon berilgani.
U. Braytga ko‘ra, sotsiolingvistika — bu ajoyib tarzda o'sayotgan bola, biroq uning voyaga yetishi hali tugallanmagan. Sotsiolingvistik tadqiqotlar til va jamiyat munosabatlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Biroq bunday qarash ham noaniqlikni keltirib chiqaradi. Agar biz bunga aniqlik kiritadigan boTsak, unda til va jamiyat shunchaki qandaydir birliklaming majmuyi emas, balki ular struktura hisoblanadi. Mazkur holatda sotsiolingvistning vazifasi til strukturasidagi va ijtimoiy strukturadagi o‘zaro munosabatlar tizimini ochib berish bo‘ladi. Ya’ni sotsiolingvistlaming vazifasi lingvistik strukturaning sistematik qo‘shma variatsiyalashuvini ko‘rsatib berish, hatto, u yoki bu. yo'nalishning tasodifiy aloqasini ochib berishdan iboratdir. Sotsiolingvistikaning asosiy vazifalaridan biri mazkur variatsiyalaming haqiqatan ham “erkin” emasligi, ulami sistematik, sotsial farqlar bilan o‘zaro aloqada ekanligini ko'rsatib berishdir. Til farqlarini ana shunday keng planda tushunish sotsiolingvistikaning asosiy obyekti sanaladi¹.
U.Braytning fikricha, bunday ta’rif ham, o‘z navbatida, sotsiolingvistik tadqiqotlaming barcha turli-tumanligini qamrab ololmaydi. Shunga ko‘ra, u sotsiolingvistikaning yetti o‘lchovini (dimensions) ko'rsatib o‘tadi. Agar ushbu sdhaning asosiy tushunchasini aynan farqlilik, deb izohlanadigan boisa, u holda, tadqiqotning muhim yo'nalishlari til farqlarining shartlanganligi bilan bog‘liq bo'lishini taxmin qilish maqsadga muvofiqdir. Ushbu terrain aynan til farqlari bilan o‘zaro munosabatdagi rang-barang ijtimoiy shartlangan omillarni o‘z ichiga oladi. Bu omillaming soni vaziyatga ko‘ra o'zgarishi mumkin. Shunday bo‘lsa-da, ko‘pchilik o‘rganilgan holatlarda (muloqot jarayonida) uch muhim omil: adresant (sender), adresat (receiver) va vaziyat, sharoit (setting) mavjud bo‘ladi.

1.