Shoira usmanova чит ти"Ч "иг ■

Tayanch so‘zlar: ijtimoiy tabaqalanish, ijtimoiy maqom, korrelatsiyi^B yoyiq va yig‘iq kod, til to‘siqlari, oliy sinf, o‘rta sinf, quyi sinf, ishchilar^B sinfi, iyerarxik sinf, intellectual salohiyat, lisoniy salohiyat, struktur«,!B funksional, monarxiya, sotsiolekt.

1. 
   Buyuk Britaniya sotsiolingvistikasining vujudga kelishi ■
   

Buyuk Britaniya sotsiolingvistikasining shakllanishida London ■ universiteti professorlari D. Glass (1911-1978), uning rafiqasi Rut Glass л (1912- 1990), B.Bemstayn (1924-1990), Kembridj universiteti professori 1 M. Fortes (1906-1983) va Manchester universiteti professori M. Glakmen 1 (1911-1975) kabi olimlaming hissasi katta bo'ldi. Xususan, ijtimoiy 1 tabaqalanish, otalar va bolalar ijtimoiy maqomi o‘rtasidagi korrelatsiya D. ' Glass, shahar sotsiologiyasi R. Glass, ta’lim sotsiologiyasi (“yoyiq va yig‘iq kod”, “kompensatsiyali ta’limot”) B.Bemstayn, sotsiologiyaga struktur-funksional yondashish (Shimoliy Gana qabilalaridagi qarindoshlik, oilaviy va siyosiy munosabatlaming murakkab chatishuvi tadqiqi misolida) M. Fortes, funksional nazariya doirasida ixtiloflaming umumiy sotsiologik modeli (qator afrika qabilalarining urf-odatlari, siyosiy munosabatlari va ixtilofiy vaziyatlarini tadqiq qilish jarayonida olingan empirik material asosida) M. Glakmenlar tomonidan ishlab chiqildi.
AQShda “sotsiolingvistika” (“til sotsiologiyasi”) tushunchasi keng ma’noda tushunilsa, Buyuk Britaniyada mazkur tushuncha unchalik keng ma’noda qabul qilinmaydi, sotsiolingvistikaning predmeti, asosan, turli qatlamlar va sinflaming til qoTlashini o‘rganish bilan cheklanadi. Binobarin, “til to‘siqlari”, “yoyiq va yig‘iq kod”, “kompensatsiyali ta’lim” kabi masalalar keng tadqiq etiladi. Buyuk Britaniya sotsiolingvistikasining bunday muammolarga qiziqishi muhim ijtimoiy-siyosiy ahamiyat kasb etadi. Mazkur muammolar sotsiolingvistik xususiyatga ega bo‘lsa-da, hodisalaming asl mohiyati ijtimoiy-iqtisodiy omillar bilan bog‘liq.
Buyuk Britaniya sotsiolingvistikasining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri kommunikatsiya jarayonlarining sinflarga ajralishi hisoblanadi. Ular quyidagilardir:

• 
  oliy zodagonlar sinfi;
  
• 
  o‘rta (oliy, o‘rta, quyi) sinf;
  

Ulichilni (oliy, o‘rta, quyi) sinfi;

• 
  quyi, past (avom xalq) sinf.
  

Allgllyadii sinflami aniqlashda irsiy xususiyatlar hisobga olinadi. XVIII Dll boshlab standart til uchun kurash olib borilgan. Chunki ||ШГИн11 ik va mavqe sotsiolektga bog‘liq bo‘lgan.
Illiyuk Britaniya sotsiolingvistlarining 50-yillardagi til va tafakkurdagi llqlatni olib tashlash va bu bilan ta’limdagi ijtimoiy adolatsizlikni ШаГ qilishga bo‘lgan urinishlari kapitalistik mamlakatlar ta’limiy- xususiyatining ehtiyoji bilan bog‘liq edi.
Himi yaxshi tushungan ingliz olimi B. Bemstayn pedagogning oldida Inrgim va bngungi kunda tezlikda hal qilinishi kerak bo‘lgan eng qizg‘in IHimininolardan bin aholi intellektual salohiyatini optimal qo'llash lltikoniyatidir, deb ta’kidlagan. Shunga ko‘ra, B.Bemstayn aholi ijtimoiy <|Mflutnlari va sinflari xususiyatlarini hisobga olgan chuqur empirik lumoyillarga asoslangan nazariyani ishlab chiqdi va birinchi navbatda o‘rta vn quyi qatlamlaming til qo'llashini tadqiq etdi.
B. Bemstayn turli til qoliplaridan foydalangan holda, lisoniy kodlashni Ikki: yoyiq kod va yig‘iq kodga ajratdi.
Yoyiq (elaborated) kod o‘rta sinf vakillari tomonidan qo'llaniladi. I Inga niurakkab sintaksis, ya’ni boy sintaktik stniktura va leksetnalaming ning-barangligi xosdir.
Yig‘iq (restricted) kod ishchilar sinfining vakillari tomonidan qo'llaniladi. Mazkur kod til vositalarini tanlashda variantlilikning vhcklanganligi, ifodalaming aniq va qisqaligi, sodda gap tuzilishi, ko'pincha sintaktik jihatdan tugallanmagan gap qoliplaridan iboratligi bilan tavsiflanadi.
Yig‘iq kod vaziyatida tildan foydalanish kontekstga bog'liq, yoyiq kod sharoitida tildan foydalanish erkinroq yoki umuman nolingvistik kontekstga bog'liq bo'lmaydi. Yig‘iq kod paydo bo'lishining asosiy sharti identifikatsiyasi bir-biriga yaqin bo‘lganlaming to‘planishi, muloqot jarayonida qatnashchilaming hamfikrliligi va aloqalaming bevositaligi hisoblanadi. Yoyiq kod esa aksincha, individumning roli yuksak bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarga asoslanadi. Ya’ni kod so‘zlovchining individual mas’uliyat quroliga aylanadi. Yoyiq kodda so‘zlashuvchilar til vositalaridan keng foydalanish ixtiyoriga ega bo’lib, vaziyatga qarab yoyiq koddan yig‘iq kodga o‘tishlari mumkin. Yig'iq kodning egalari esa bunday imkoniyatdan mahrumdirlar’.
' Bernstein B. Elaborated and restricted codes: Their social origins and some consequences// The Ethnography of Communication.// .American Antbrologist Special Publication. 1964, Vol. 66(8).
B.Bemstayn nazariyasini sotsiologik tavsiflash tamoyillarini lingvistik kodlaming qurilishiga tatbiq etishga harakat qilish sifatida qarash mumkin. Lingvistik kodlaming paydo bo'lishi uning maxsus ijtimoiy hususiyatdagi omillarga bog‘liqligi bilan izohlanadi. B.Bemstayn nutq turlari tizimi (Sprechweisen)ga ijtimoiy aloqalar yoki ijtimoiy strukturalaming paydo bo‘lishi, deb qaradi.
B.Bemstayn nazariyasi metodik tamoyillari jihatidan to‘g‘ri bo'lishiga qaramay, muvaffaqiyatsiz chiqqan edi. Zotan, B.Bemstayn nazariyasi lingvistik qarashlari muammoli bo‘lgan E. Dyurkgeymning pozitiv sotsiologiyasiga tayangan edi. Ana shimday qarashlardan biri, ishchilar sinfi oilalaridagi bolalar tilining “kompensatsiyali kengaytirilishi” hisoblanadi.

4. 
   2. Lisoniy vaziyat
   

Buyuk Britaniya uchun oxirgi yuz yillik muhim o‘zgarishlar bilan tavsiflanadi. Mamlakatning xalqaro miqyosda tutgan o‘mi hamda jamiyatning ichki strukturasi: uning demokratlashuvi, sinflar tushunchasining parchalanishi kabi o‘zgarishlar tilda ham o‘z aksini topmasdan qolmadi. Buyuk Britaniyada asta-sekin iyerarxik sinf tizimining qulashi Estuary English (EE) (Londondagi past ijtimoy qatlam vakillarining so'zlashuv tili) va Received Pronunciation (RP) (Londondagi oliy ijtimoy tabaqa vakillarining tili) inglizchasini vujudga keltirdi. Buni ishchilar va o‘rta sinf orasida tarmush darajasidagi tafovutning kamayishi, shu bilan birga, jamiyatning o‘rta sinfi bilan yuqori qatlamlarining integratsiyalashuvi bilan izohlash mumkin. Moliyaviy ahvolning yaxshilanishi oliy ma’lumotga ega bo‘lish imkoniyatlarini ko‘paytiradi va o‘rta sinflar uchun ilgari erishish mumkin bo'lmagan, masalan, menejmentlik va moliya sohasidagi lavozimlami egallashga imkoniyat yaratadi. Bu, o‘z navbatida, turli ijtimoiy qatlamlaming yaqindan aioqada bo‘lishiga zamin yaratadi.
Mazkur guruhlar farqi nihoyatda katta bo'lgan turli til variantlari Kokni (Cockney - ma’lumoti kam boiganlar tomonidan norasmiy doiralarda qo'llanuvchi London dialektining variant!) va RP so'zlashuvchilari hisoblanadi. Ba’zan RP so'zlashuvchisi o‘zining ijtimoiy holatini oshkor qilishdan qochib, o‘z nutqida Kokniga xos bo*lgan quyidagi fonetik xususiyatlami ishlatadi’:
“t” tushiraladi

wha(?)	what	nima
li(?)le	little	kichkina
bu(?)er	butter	yog*

¹ http://en.wikipedia.otg/wiki/ReceivedPronunciation
“I” vokallashadi

hi(w)	hill	tepalik
mi(w)k	milk	sut
bi(w)	bill	hisob