Shoira usmanova чит ти"Ч "иг ■

Tayanch so‘zlar: puyo tili, xan tili, Shimoliy Koreya, Janubiy Koreya, ijtimoiy-siyosiy leksika, neologizm, oltoy tillari, xangil, xanja, xanmun, xunmin-chong-um, chosongil, liberallashuv, demokratlashuv, pog‘onali munosabatlar, hurmat shakllari, yejol, xaera, banmal, xage, xao, xaeyo, xapshio, ota-ona juftligi, sheriklik, noverbal muloqot, xatti-harakat, imo- ishora, somatik yaqinlik.

1. 
   Koreyadagi til siyosati
   
   1. 
      Koreys tilining shakllanishi
      

Qadimgi koreys tilini ikki guruhga ajratish mumkin: shimoliy - puyo va janubiy - xan. Puyo tilida Manjuriya, Shimoliy Koreyadagi Puyo, Koguryo, Okcho davlatlarida yashovchi qabilalar so'zlashgan. Mazkur qabilalar orasida koguryo qabilasi yetakchi o'rinni egallagan. Xan tilida Chxin-xan, Maxan va Pxyoxan davlatlarini tastikil qilgan janubiy-koreys qabilalari so‘zlashgan. Ular orasida Chxin-xan Silla qirolligi eng kuchli hisoblangan. Silla yagona davlatchiligining tashkil topishi Koreya tarixida muhim voqea bo‘lgan.
VII-VIII asrlarda qirollik juda kuchli markazlashgan davlatga aylangan va uni van (qirol) boshqargan. Sillada xo‘jalikning asosiy tizimini tashkil qilgan dehqonchilik, shuningdek, hunarmandchilik va savdo yaxshi rivojlangan. Fan, ta’lim, madaniyat ham gurkirab taraqqiy etgan. Xalq og‘zaki ijodi, mumtoz adabiyot, she’riyatga katta ahamiyat berilgan. Natijada silla tilining asosida butun mamlakatda til birligiga erishilgan.
VII asming oxiri - IX asming boshlariga kelib, Silla davlati asta-sekin tanazzulga yuz tuta boshlagan. Mamlakatda dehqonlar qo‘zg‘oloni avjiga chiqadi. 918-yilda mashhur lashkarboshi Van Gon mamlakatni yangidan birlashtirib, Koryo davlati (hozirda Koreyajm quradi va o'zini qirol, deb e’lon qiladi. Yangi davlatning siyosiy va madaniy markazi yarim orolning o‘rtasida joylashgan Keson shahriga ko‘chiriladi. Shunday qilib, Keson dialekti mamlakat milliy tilining me’yoriga aylanadi.
1392-yilda mashhur lashkarboshi va siyosatchi Li Songe Koryo davlatining oxirgi qirolini ag'darib, Koreyada 1910-yilgacha hukm surgan yangi sulolani quradi va o‘zini qirol, deb e’lon qiladi. Mamlakat poytaxti Choson kichik shahar Xansonga ko‘chiriladi va u keyinchalik Seul, deb nomlanadi. Yangi poytaxt joylashuvi jihatidan Kesondan uzoq bodmagani uchun koreys tili shakilanishda davom etadi⁹⁰.
Ikkinchi jahon urushidan keyin 1945-yiida Koreya turli tizimdagi ikki davlat: Shimoliy Koreya va Janubiy Koreyaga ajralib ketadi. Har ikkala davlatning tili ham o‘z taraqqiyot yo‘lini tutadi. Tilning lug‘at tarkibida o'zgarishlar, farqliliklar vujudga keladi. Ayniqsa, ijtimoiy-siyosiy leksikada turli neologizmlar va terminlar paydo bo‘ladi. Janubiy Koreyaning matbuot va adabiyot tiliga, keyinroq so'zlashuv tiliga juda ko‘p inglizcha o'zlashmalar kirib kelgan bo‘lsa, Shimoliy Koreyaning tiliga ko'plab tuscha so‘zlar o‘zlashtiriladi.
Koreys tili genetik jihatdan oltoy tillari oilasiga, morfologik jihatdan esa agglyutinativ tillar guruhiga kiradi. Oltoy tillarining muliim xususiyatlaridan sanalgan singarmonizm hodisasi koreys tili uchun ham xosdir. Koreyscha so'zlaming boshida “r”, "I" undoshlari kelmaydi, koreyscha so‘zlar diftonglar bilan boshlanmaydi. Koreys tilida ko'makchi fc’llar keng qodlaniladi. Gap qurilishi E+IDB+K ko‘rinishida bo‘ladi.
Bugungi kunda Janubiy Koreyada 70 million, Shimoliy Koreyada 26 millionga yaqin kishi koreys tilida so‘zlashadi. Amerikada 1.660.000, Yaponiyada 690.000, Xitoyda 1.940.000 kishi koreys tilida gaplashadi. 1УГОН hududlarida qariyb 500.000 koreys yashaydi. Bulaming ko‘pchiligi o‘z ona tilida so'zlashishadi. Koreys tili dunyo tillari orasida o'zining keng tarqalishi jihatidan 15-o’rinda turadi.

2. 
   Shimoliy Koreyada 1945 yildan keying! til siyosati
   

1945-yildan boshlab kommunistik rejhnga asoslangan Shimoliy Koreya o‘zining taraqqiyotida ihotalanish siyosati yo‘lini tutdi. Pxenyan shahrining ■‘standart tili” adabiy tilga asos qilinib, “ishchi va dehqonlar tili”, “madaniyat tili”, yangi til siyosati esa “til inqilobi”, deb ataldi. Biroq Shimoliy koreys adabiy tilidagi qator unsurlar Seul standart tilidan olingan bo'Iib, ikkala til o'rtasida katta farq sezilmaydi.
Shimoliy Koreyaning til siyosatini uch davrga ajratish mumkin:

1. 
   Demokratlashuv davri (1945-1948). Bu davrga savodsizlikning tugatilishi xosdir.
   
2. 
   Me’yorlashuv davri (1949-1963). Mazkur davrda Til tadqi instituti tomonidan yangi imlo qoidalari ishlab chiqiladi. Yangi i qoidalari 1933-yilda qabul qilingan Janubiy koreys tilining i qoidalaridan qisman farq qiladi. 1949-yilda xitoy yozuvi tamoman be qilindi.
   
3. 
   Madaniylashuv davri (1964). 1964-yilda siyosiy tos olgan islohoti boshlandi. Koreys tilini yot so‘zlardan tozalash masalasi ko‘tarildi₍ 1964-yilda o‘tkazilgan Til qurultoyida mamlakat rahbari Kim II Sung пиЦ so‘zladi. U o‘zining nutqida koreys tilidan o‘zlashmalami siqib chiqarish, ayniqsa, qiyinchilik tug‘dirayotgan xitoy yozuvidagi so'zlarni xalqqa tushunarli bo'lgan koreyscha tnuqobillar bilan almashtirish masalasini o'rtaga tashladi. Muammoni hal qilish uchun quyidagilami taklif qildi:
   

• 
  o‘zlashma so‘z tilga o‘z so‘zdek singib ketgan bo‘lsa, uni almashtirishga hojat bo‘hnaydi;
  
• 
  xitoycha so‘z koreyscha sinonimiga ega bo‘lsa, uni almashtirish lozim;
  
• 
  xitoycha so‘z va uning koreyscha sinonimi ma’no farqlariga ega bo‘Isa, unda so‘zlami o‘z holicha qoldirish kerak;
  
• 
  agar xitoycha (yoki boshqa o‘zlashma) so‘zni tushunish qiyin bo'lsa, shuningdek, и koreyscha sinonimiga ega bo‘lmasa, и holda, yangi so‘z topish lozim.
  

Xullas, Shimoliy Koreyadagi til islohoti siyosiy mohiyatga ega bo'iib, и tilning so‘zboyligigakattata’siro‘tkazdi.
9.2. Koreys alifbosi
Koreys yozuvi “xangil” jahon tarixida til rejalashtirilishining eng qadimgi namunasi hisoblanadi. Koreys alifbosi 1443-1444-yiliarda joriy qilingan bo‘lib, bu davrgacha koreyslar faqat xitoy yozuvi “xanmun”dan foydalanishgan. Xitoy tili monosillabik (bir bo‘g‘inli), koreys tili esa polisillabik (ko‘p bo‘g‘inli) til bo‘lganligi uchun xitoy yozuvi “xanmun”ning qo'llanilishi talaygina muammolami yuzaga chiqargan edi. “Xanrnuri’da yozilgan mumtoz xitoy tili koreyslaming rasmiy tiliga aylangan edi.
1443-yilda qirol Sejongning tashabbusi bilan bir necha saroy olimlar tomonidan 28 ta harfdan tashkil topgan koreys yozuvi “xunmin-chong-um” (xalqqa o‘rgati!adigan to‘g‘ri tovush - Sh.Usmanova) shakllantirildi. Biroq mazkur alifboni joriy qilishdan kutilgan maqsad - koreys tilining xitoy tilidan ustunligini isbotlash emas, balki xalqning xitoy yozuvini yaxshi bilmasligi bois yangi alifboga bo‘lgan ehtiyoj edi.
Koreys alifbosi 1913-yilda “xangil”, deb nomlandi. Shuni ta’kidlash joizki, koreys alifbosi Janubiy Koreyada “xangil”, Shimoliy Koreyada esa “chosongil” tarzida nomlandi.
Ko'pchilik koreys va xorijlik tilshunoslaming fikricha, “xangil” dunyodagi eng sodda va ilmiy yozuv tizirni sanaladi. Lekin Xitoy madaniyatining kuchli ta’siri bois bu yozuv faqat XX asrdan e’tiboran mustaqillik ramzi sifatida keng iste’molga kirdi va koreys madaniyati tarixida katta burilish yasagan hodisa tarzida e’tirof etildi.
“Xangil” alifbosidagi undosh harflar tovushlaming artikulyasion o‘miga ko‘ra shakllantirildi. Undosh harflar tovushlarga ko‘ra besh guruhga ajratildi. Masalan, /к/ - velyar, /п/ - alveolar, /m/ - bilabial, /s/ - dental, /ng/ - glottal. Yozuvda ana shu besh unli markaziy o'rinni egalladi. Unli harflar Sharq falsafasiga ko‘ra, tabiatning uch unsuri: yumaloq nuqta (.) “osmon”, gorizontal chiziq (-) “yer” va vertikal chiziq (|) “odam” ramzlari asosida shakllantirildi.
“Xangil” zamonaviy koreys adabiyotining rivojlanishida muhim rol o'ynadi. 1906-yilda Li In Jik qalamiga mansub birinchi koreys romani “Xyol ui nu” (Qonli ko‘z yoshlar) “xangiF’da yozildi.
Afsuski, 1940-yilgacha original koreys yozuvining shakli atrofida turli qarashlar va tortishuvlar davom etdi. Hukumat qarorlari va ilmiy asarlaming aksariyati eski xitoycha xanmun yozuvida qolaverdi
1948-yilga kelib Janubiy Koreyada xitoy yozuvining qo'llanilishi taqiqlangan bo‘lsa-da, undan uzoq davom etgan o‘tish davrida foydalanib kelindi. Hatto, bugungi kunda ham qator gazetalarda xitoy yozuvini uchratish mumkin. Ayrim adabiyotlar, xususan, ilmiy asarlar, lug'atlarda “xangil” va xitoycha belgilar (xanja) birgalikda qo‘ilaniladi, Buning birinchi sababi, koreys tilida xitoycha o‘zlashmalaming ko‘pligi bo‘lsa (60%), ikkinchi sababi, xitoycha belgilar asosida so'zning asl (o‘z) ma’nosini aniq ifodalashdir.
Xitoycha so‘zlami xitoy belgilari asosida saqlab qolish tarafdorlari (masalan, Pak Chung Xi) baynalmilal (kukchexva), globalizm (segexva) shiori ostida faoliyat olib borib, boshlang¹ ich maktablarda xitoy yozuvini o‘qitishni targ‘ib qiladilar. Ularning fikricha, xitoy yozuvidan foydalanish koreys firmalarining Shimoli-sharqiy Osiyo iqtisodiy uyushmasidagi o‘mini belgilaydi. Shuningdek, xitoy yozuvidan istifoda etish qadimgi so‘zlaming teran ma’nolarini anglab olishga yordam beradi, talabalaming ilmiy salohiyatini oshiradi, ma’naviyatini boyitadi.
“Xangil” va xitoy yozuvi (xanja) qorishmasining muxoliflari, aksincha, baynalmilalchilik yaponlashtirishga (ilbonxva) olib kelishi mumkinligini, chunki Yaponiya mustamlakachiligi davrida (1945-yilgacha) koreys tiliga yapon tilidan qator o'zlashmalar kirib kelganini aytishadi. Shu bilan birga, ona tilini chuqur bilish va chet tillami o'rganishning muhimligini ta’kidlaydilar. Shuningdek, eski koreys tilidagi asarlami hozirgi zamon koreys tiliga “xangil” yozuvi bilan o'girish lozimligi qayd qilinadi.
Umuman, 1945-yildagi Koreyadagi liberallashuv va demokratlashuv hayotning barcha jabhalarida o‘z aksini topdi. Hozirgi zamon koreys adabiy tiliga Seul shahrining “standart tili” asos qilib olindi. 9-oktabr “Koreys alifbosi kuni”, deb e’lon qilindi. Bu kunda tali tadbirlar, ko‘rik tanlovlar uyushtiriladi. Koreys tilini o‘rganayotgan chet ellik talabalar o'rtasida insho bo‘yicha tanlov o‘tkazish an’ana tusini olgan.
9. 3. Koreys tilining hurmat shakllari

1. 
   Koreys tili hurmat shakllarining turlari
   

Koreys jamiyati va oilasi pog'onali (iyerarxik) munosabatlar asosiga qurilgan bo‘lib, ular “oliy - yuqoriroq - yuqori - me’yorda - quyi - quyiroq - eng quyi” singari darajalami o‘z ichiga oladi. Kishining yoshi, jmsi, ma’lumoti va mansabi iyerarxik muhosabatlaming bosh omilidir. Kishining yoshi qanchalik katta yoki mansabi qanchalik yuqori bo‘lsa, u shunchalik hurmatga sazovor bo'ladi. Oliy ma’lumotlilar va mansabdor shaxslar ko'proq imtiyoz va obro'ga egadirlar. Iyerarxik munosabat koreys tilining nazokat va hurmat shakllariga favqulodda boy ekanligi bilan ham yaqqol namoyon bo'ladi¹.
Koreys tilining yejol, deb nomlangan hurmat shakllari tinglovchiga hurmat ko‘rsatish darajasiga ko‘ra 6 turga ajraladi:

1. 
   “xaera” so'zlashuv shakli;
   
2. 
   “banmal” so'zlashuv shakli;
   
3. 
   “xage” so‘zlashuv shakli;
   
4. 
   “xao” so'zlashuv shakli;
   
5. 
   “xaeyo” so‘zlashuv shakli;
   
6. 
   “xapshio” so'zlashuv shakli^{91 92}.
   

1.