Shohjahon normurodov

QO‘SH UNDOSH
Bitta so‘z tarkibida ikkita bir xil undoshning qo‘shaloq holda’ kelishidir. Masalan: malla, shovvoz, do‘ppi, tizza va h.k .
URG‘U
Urg‘u ikki xil bo‘ladi: so‘z urg‘usi va gap urg‘usi.
1.So‘z urg‘usi (leksik) – so‘zdagi bo‘g‘inlardan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq talaffuz qilinishidir. O‘zbek tilida so‘z urg‘usi odatda so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga tushadi va ko‘chib yuruvchi urg‘u sanalib, so‘zga qo‘shimcha qo‘shilganda urg‘u ham ko‘chadi. Masalan: olm , olmaz r, olmazorl r, olamzorlarg kabi.
Lekin tilimizga chetdan o‘zlashgan so‘zlarda urg‘u barqaror o‘ringa ega bo‘ladi va talaffuzga qarab so‘zning har xil bo‘g‘iniga tushadi. MASALAN: dir ktor mot r, tr ktor, d ktor, vodoprov d. Agar ushbu chetdan o‘zlashgan o‘zlashma so‘zlarga urg‘u oladigan o‘zbekcha qo‘shimcha qo‘shilganda urg‘uning joyi o‘zgaradi: direktorl r, metodg


URG‘U OLMAYDIGAN QO‘SHIMCHALAR
1.Qo‘shimcha yuklamalar: -u, -yu, -da -ku, -mi, - chi, -a (-ya), -oq, -yoq, -gina, -dir: kel boq, o‘qituvch mi
2.Fe’lning bo‘lishsizlik shakli: -ma: y zma, k lma, lma
3.Ravish yasovchi: -cha: yig tcha(dek day) gapir
4.-dek, -day qo‘shimchasi: q rdek oq, s vday toza
5.Familiya hosil qiluvchi qo‘chimchalar: -ov, -yev: Barn yev
6.Bog‘lamalar: -miz, -siz, -man, -san: tal bman
7.Shaxs-son qo‘s himchalari: -miz, -siz, -man, -san, -di: o‘qi yman,
8.-dir gumon yuklamasi: k mdir
9. Dona va chama son yasovchi: ‘nta, ‘ntacha.
ESLATMA:
1.Sof ko‘makchilar: bilan, uchun, kabi, singari, uzra, haqida, sayin, qadar, ko‘makchilarga urg‘u tushmaydi, urg‘u ko‘makchilar bilan birga kelgan so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga tushadi: m n uchun, uk m bilan, sam uzra
2.Juft so‘zlarda ikkinchi so‘zning oxirgi bo‘g‘inga tushadi: ota-on , idish-tov q
3.Takror so‘zlarda birinchi so‘zning oxirgi bo‘g‘inga urg‘u tushadi: q tor-qator, t z-tez
4.Qo‘shima fe’l va ko‘makchi fe’llarning birinchi fe’lning birinchi bo‘g‘inga urg‘u tushadi: s tib olmoq, o‘q b chiqmoq
ESLATMA:O‘zbek tilida so‘z urg‘usi omonim so‘zlarda ma’no farqlash vazifasini bajaradi:
1.So‘zm (ot, quyuq qatiq) – S ‘zma(fe’l, suvda suzma)
2.Akad mik(ot, ilmiy unvon) – Akadem k( sifat, akademik nashir)
3.Agrot xnik(ot, mutaxasis) – agratexn k(sifat, agratexnik tadbir)
4. Bog‘l r(ot, bog‘ning ko‘pligi) – b g‘lar(fe’l, qo‘lini bog‘lar)
5.Bolagin (ot, kichraytirish) – b lagina(ot, -gina yuklama)
6.olm (ot, meva) – lma(fe`l, qo‘linga olma)
7.Yang (sifat, yangi ko‘cha) – y ngi (ravish,hozirgina)
8.Hoz r(sifat, davrada hozir-u nozir) – h zir(ravish, hozir keldi)
9.Ko‘zl r(ot, ko‘zning ko‘pligi) – k ‘zlar(fe’l, ishni ko‘zlar)
10.Tortm (ot, javon qismi) – t rtma( fe`l, qo‘lingni tortma)
GAP URG‘SI( MANTIQIY, LOGIK, MA’NO) – Gapdagi so‘zlardan birining boshqalarga nisbatan ko‘chliroq talaffuz qilinishiga aytiladi. O‘zbek tilida gap urg‘si odatda kesmdan oldingi so‘zga tushadi. Kesim mantiqiy urg‘u olganda gapdagi o‘rni o‘zgaradi. MSALAN: Bugun maktabga bordim. Maktabga bugun bordim.
GAPDA SO‘ROQ OLMOSHLARI ISHTIROK ETGAN BO‘LSA GAP URG‘SI SHU OLMOSHLARGA TUSHADI: KIM DARSGA KELADI?