Shohjahon normurodov

Bog‘(mevali bog‘)- boq(qara o‘stir) va h.


2-DARS (Fonetik hodisalar)
Nutqimizda talaffuz qulayligiga erishish maqsadida so‘zlardagi tovushlarning o‘zgarishiga fonetik hodisalar deyiladi. Yozma nutqda fonetik hodisalarning quyidagi 3 ta turi mavjud:
1.Tovush tushishi
2.Tovush ortishi
3.Tovush almashishi
Tovush tushishi

1. 
   Shahar, singil, burun, bag‘ir, ko‘ngil, ayir, bo‘yin, o‘rin, o‘g‘il, og‘iz kabi so‘zlarga egalik qo‘shimchalari (-im, -i, -ing, -imiz) qo‘shilganda tovush tushadi: shahar+ im= shahrim, o‘g‘il+i=o‘g‘li, og‘iz+ ing=og‘zing.
   

Qayir, ayir fellariga -il qo‘shilganda tovush tushadi: qayril, ayril

2. 
   Ikki, olti, yetti sonlariga jamlovchi son qo‘shimchasi (-ov, -ala, -ovlon) qo‘shilganda: ikkov, oltovlon, yettala.
   
3. 
   Men, sen olmoshiga -ni, -ning, -niki qo‘shimchasi qo‘shilganda n tovushi tushadi: meni, seniki, mening
   
4. 
   Past, sust so‘zlariga -ay qo‘shimchasi qo‘shilganda t tovushi tushadi: pasay, susay
   
5. 
   O‘yin, qiyin, o‘rin so‘zlariga -a qo‘shimchasi qo‘shilganda: o‘yna, qiyna, o‘rna
   
6. 
   -edi/ekan/emish to‘liqsiz fe’llari mustaqil fe’llarga qo‘shilganda to‘liqsiz fe’llardagi “e” tovushi tushib qoladi: bilardi, bo‘lganmish, bilarkan, olgandi bilardim, bilardi bilarkan, bilarmish
   

Misollar
ulug‘+ ay= ulg‘ay, buyur+ uq=buyruq, yig‘i+ la= yig‘la, og‘iz+ aki= og‘zaki, yeta+olmoq=yetolmoq qizil + ar=qizar(-il tushib qolgan)
ESLATMA: Ba’zan so‘zlardagi tovush tushishi hodisasi faqat talaffuzdagina sodir bo‘ladi, bu o‘zgarishlar yozuvda aks etmaydi, masalan: go‘sht, musht, Toshkent, baland, xursand, payvand, farzand, Samarqand, daraxt kabi. Ushbu so‘zlarni talaffuz qilganda oxiridagi bitta tovush talaffuz qilinmaydi.
Lekin yozuvda aks etishi shart. Aks holda imloviy xatolikni keltirib chiqaradi.
Tovush ortishi

1. 
   U, bu, shu, o‘sha olmoshlariga -ga, -da, -dan, -dek, -day, -aqa, -cha qo‘shimchalari qo‘shilganda “n” tovushi ortadi: unga, bundan, o‘shanda, shunday, bunaqa, o‘shandek, shuncha, o‘shancha
   
2. 
   Mavzu, parvo, mavqe, obro‘, avzo so‘zlariga egalik qo‘shimchalari (-im, -i, -ing, -imiz) qo‘shilganda “y” tovushi ortadi: obro‘yi, parvoyim, mavqeying.
   
3. 
   De, ye+ il+sh=deyil, yeyil, deyish, yeyish
   
4. 
   Jiz+a= jizza, ega+la= egalla, mehr+bon= mehribon, haq+i= haqqi
   
5. 
   Shar, uv+os=sharros, uvvos
   
6. 
   His, tib+iy=hissiy, tibbiy
   
7. 
   Achi, sasi + q =achchiq, sassiq