Шодиев Т. Ш., Ишназаров А. И., Алимов Р. Х. ИҚтисодий ўсишнинг математик

Анъанави
й
 оми
ллар
 қ
ўллани
ш
и
 
ИҚ
Т
ИСОД
ИЙ
 ФАОЛ
ИЯТ
НИ
 
ИН
Т
Е
Л
Л
Е
К
Т
У
АЛ
-Л
АШТ
ИР
ИШ
 

---

166 
Иқтисодий фаолиятни интеллектуаллаштириш шароитида замонавий 
иқтисодий ривожланишнинг сифат парадигмаси асосида рақобатдан холи ва 
бегоналаштирилмайдиган ижтимоий бойлик сифатида «билим» категорияси ва 
уни қайта ишлаб чиқариш ва ўсиб борувчи эҳтиёжларни қондириш стратегик 
ресурси сифатидаги «инсон сармояси» категорияси ётади. 
 
6.6. Янги интеллектуал иқтисодиётга трансформацияланиш
жараёни
Интеллектуал билимлар иқтисодий ўсишни асосий омилларидан бири деб 
тан олиниши ресурслар танқислиги масаласини қайта кўриб чиқиш ва ЯИМ 
кенгайтириш чекланганлигини тан олмасликни тақозо этади. Янги иқтисодий 
ўсиш моделлари меҳнат ва капитал олдиндан берилган деб талқин этади, аммо 
уларнинг чиқиб келиш манбаларини капитал ва иш кучи қаердан вужудга 
келишини кўриб чиқмайди. Билимлар янги инновациялар ва ишлаб чиқариш 
самарадорлиги 
манбаи 
технологик 
ривожланиши 
халқаро 
савдода 
рақобатбардошликни таъминлаш, инсон ва жисмоний капитал манбаи деб 
қаралади. Дарҳақиқат, жорий глобаллашув мамлакат иқтисодиётининг 
билимларга асосланган иқтисодиётга айланиши натижасида юз бермоқда, 
билимлар ва технологиялар глобал ўзгаришларнинг “юраги” ва “ақлли” ролини 
бажармоқда. Янги иқтисодий ўсиш назарияси бошқача қилиб айтганда 
билимларга асосланган ўсиш назарияси деб юритилмоқда, чунки билимлар 
мамлакатларнинг иқтисодий ривожланишини таъминлашнинг энг муҳим омили 
деб қаралмоқда. Билимларга асосланган иқтисодиёт материаллари умуман 
олганда қуйидагича ифодаланади. Тарихий жиҳатдан қаралганда классик ишлаб 
чиқариш функциясида монотон тахминга биноан ялпи маҳсулот капитал ва иш 
кучига нисбатан функция деб ўрганилади.
Кобба-Дуглас томонидан хусусий ҳолдаги ишлаб чиқариш функцияси 
таклиф этилган. Юқоридаги шартлар сақланган ҳолда Р.Солоу неоклассик ўсиш 
моделини яратди. Дарҳақиқат, Солоунинг модели тугалланмаган ҳисобланади, 

---

167 
чунки унда бандлик даражаси ўзгармас, табиий даражада деб қабул қилинади. 
Шу туфайли модел қисқа муддатли маҳсулот ҳажми тебранишини таҳлил эта 
олмайди. Шунингдек, модел иқтисодиётнинг бир ҳолатдан иккинчи мувозанат 
ҳолатга ўтишини исботлай олмайди. Бу камчиликларни бартараф этиш 
мақсадида П.Ромер янги ўсиш назариясига асос солди. Унинг талқинига биноан 
иқтисодий ривожланишда янги давр бошланди ва билимларга асосланган 
иқтисодиётда ялпи маҳсулот билимларга нисбатан функция ҳисобланади ва у 
Y
=
F
(
B
) билан белгиланади. Янги ўсиш назарияси (ЯЎН) классик Кобба-Дуглас 
ва Солоу жисмоний моделларини технологик тараққиётни акс эттирувчи янги 
омил, яъни билимлар билан тўлдиради.
Профессор Ромер билимларни кодлашган ва аниқ билимларга ажратади. 
Аниқ билимлар ёзма шаклда ёки шахсга тегишли бўлиб, тажриба ёки маҳорат 
шаклида бўлиши мумкин. Билимлар ижтимоий-иқтисодий товар бўлиб, улар янги 
ғоя, кашфиётлар тарзида бўлиши ҳам мумкин. Шу туфайли улар чексиз миқдорда 
қўлланилиши мумкин ва уларга маржинал қайтимнинг пасайиш қонуни амал 
қилмайди. Айниқса, билимларнинг бу хусусиятида ЯЎН катта аҳамиятга эга. 
Модомики, классик моделда ишлаб чиқариш омилларининг унумдорлиги паст. 
Классик моделда омилларнинг пасайиш тенденцияси ва маржинал харажатлар 
ошиши оптимал маҳсулот-нарх мувозанатини топишни зарур қилиб қўяди. 
Билимларга асосланган иқтисодиётда билимлар олдин яратилгани туфайли, 
уларнинг маржинал харажати нолга тенг бўлади. Демак, билимларга асосланган 
ўсиш назариясида бозор мувозанати таҳлили ўзгача бўлади. Билимлар илғаб 
бўлмайдиган асосий воситалар жумласига кириб, улар миқдорий ўлчаниши ва 
мамлакатлар бўйича қиёсий таққосланиши лозим. Япон олими Комотсо 
таъкидлашича, эндиги билимлар глобаллашишнинг етакчи омили бўлиб, улар 
нисбий ўлчовда ифодаланиши лозим. Жаҳон банки билимларни баҳолаш усули 
(ББУ) ни таклиф этди ва унга биноан билимларга асосланган иқтисодиёт индекси 
(БАИИ) тўртта устуннинг йиғиндисидан иборат. 
Профессор Сайсана БАИИнинг тўртта ўлчами учун бошқача усулни 
таклиф этди. Унинг эътирози бўйича жамланган индекс тўртта кўрсаткич 

---

168 
натижасида ҳисобланади, аммо улар ягона мазмунга эга ўлчов бирлигига 
таянмаган. Демак, БАИИ мамлакатлар, жумладан, Ўзбекистон учун ҳисоблаш 
нотўғри хулосага ва нотўғри қарор қилишга олиб келиши мумкин. 
Макродаражада қарор қабул қилишда барча БАИИ кўрсаткичлар эътиборга 
олиниши зарур.
Дезаи (2004 йил) БАИИ индекси ва унинг тўртта устунини қуйидаги 
ҳисоблашни таклиф этди. У буни инсон тараққиёти 

