|
Ресурслар бозори
Уй хўжаликлари
Фирмалар
Товарлар ва хизматлар
бозори
Ресурсларга
харажатлар
Даромадлар
Истеъмол харажатлари
Ресурслар
Ер, меҳнат,
капитал
Товар ва
хизматлар
Товар ва
хизматлар
91
Е
E
=
Y
E
2
=
E
1
+
Δ
E
(
Δ
G
)
E
2
=
Y
2
E
1=
C
1
+
I
1
+
G
1
+
X
n
1
E
1
=
Y
1
Δ
E
Δ
Y
E
1
=Y
1
E
2
=Y
2
Y
3-расм. Давлат харажатлари ўзгаришининг мультипликатив самараси
m
E
b
E
Y
)
1
(
1
Солиққа тортиш ҳисобга олинмаганда ёпиқ иқтисодиёт учун давлат
харажатлари мультипликатори ва ишлаб чиқаришнинг мувозанатли ҳажмини
қуйидаги тенгламалар системасини ечиш орқали топиш мумкин:
bY
a
C
G
I
C
Y
,
бу ерда:
)
G
I
C
Y
– ёпиқ иқтисодиёт учун асосий макроиқтисодий айният.
Тенгламалар системасини
Y
учун ечиб? қуйидаги натижани оламиз:
)
(
)
1
(
1
1
G
I
a
t
b
Y
,
бу ерда:
)
1
/(
1
b
– ёпиқ иқтисодиётда солиққа тортиш ҳисобга олинмаган
вазиятда харажатлар мультипликатори;
)
(
G
I
a
– автоном харажатлар;
b
=
MPC
– истеъмолга чегараланган даражадаги мойиллик бўлиб,
мультипликатор миқдорини белгиловчи асосий омилдир.
Солиққа тортиш ҳисобга олинганда истеъмол функцияси ўзгаради ва
Y
t
b
a
C
)
1
(
кўринишини олади. Бу тенгламани асосий макроиқтисодий
айниятга қўйиб ечсак, қуйидаги натижани оламиз:
)
(
)
1
(
1
1
G
I
a
t
b
Y
,
92
бу ерда: 1 / (1-
b
(1-
t
)) – ёпиқ иқтисодиётда харажатлар мультипликатори;
t
– чегаравий солиқ ставкаси.
T
Y
t
/
,
бу ерда: Δ
T
– тўланадиган солиқлар миқдорининг ўсиши;
Δ
Y
– даромадларнинг ўсиши.
Прогрессив солиқ тизими мультипликатор самарасини юмшатади ва
ишлаб чиқариш ҳамда бандлик даражаларини барқарорлаштиради.
Солиққа тортиш ҳисобга олинган ҳолдаги харажатлар мультипликатори
солиққа тортиш ҳисобга олинмаган ҳолдаги солиқ мультипликаторидан анча
кичикроқ миқдорга эга. Чунки, даромадларга айланган харажатларнинг бир
қисми солиқларга чегирилиб, муомаладан чиқади ва мультипликация
самарасини пасайтиради. Бу иккала формулани солиштирганда ҳам кўзга
ташланади. Шунингдек, очиқ иқтисодиётда ошган даромадларнинг бир қисми
импортга йўналтирилиши мумкин. Оқибатда бу қисм муомаладан чиқиб
кетади. Шу туфайли унда мультипликатор самараси ёпиқ иқтисодиётдагига
нисбатан пастдир.
Очиқ иқтисодиётда давлат харажатларининг мультипликатор ва
мувозанатли ишлаб чиқариш ҳажми қуйидаги тенгламалар системасини ечиб
топилади:
Y
m
g
X
Y
t
b
a
C
X
G
I
C
Y
n
n
'
)
1
(
,
Агар 2 ва 3 тенгламаларни асосий макроиқтисодий айниятга қўйиб ечсак,
қуйидаги ечимга эга бўламиз:
)
(
'
))
1
(
1
/(
1
1
g
G
I
a
m
t
b
Y
,
бу
ерда:
1/1(1-
b
(1-
t
)+
m’
очиқ
иқтисодиётда
давлат
харажатлар
мультипликатори.
Солиқ мультипликатори. Солиқларни камайтириш ҳам мувозанатли
даромадлар даражасига мультипликатив таъсир кўрсатади. Солиқлар
93
миқдорини Δ
T
га камайтирсак, тасарруфдаги даромад даражаси Δ
T
га ошади.
Истеъмол харажатлари мос тарзда Δ
T
х
b
(бу ерда
b
- истеъмолга чегаравий
мойиллик) миқдорга ошади ва у режалаштирилган харажатлар эгри чизиғини
юқорига силжитади, миллий ишлаб чиқариш ҳажмини эса Δ
U
га оширади.
Солиқ мультипликация самараси давлат харажатлари сингари
солиқларнинг бир марта ўзгариши оқибатида истеъмолнинг бир неча бор
ўзгаришига боғлиқ.
T↓(ΔT)
Yd↑ (ΔYd= -ΔT)
C↑ (ΔC=b(-ΔT))
E↑ (ΔE=b(-ΔT))
Y↑
(ΔY=b(-ΔT)
C↑ (ΔC=b(b(-ΔT))
E↑ (ΔE=b2(-ΔT))
Y↑ (ΔY=b2(-ΔT))
C↑ (ΔC=b(b2(-ΔT))) ва ҳоказо.
Демак, солиқ мультипликаторини қуйидагича тасвирлаш мумкин:
b
b
T
Y
1
Агар давлат бюжетига барча солиқ тушумлари жорий даромад –
Y
динамикасига боғлиқ деб ҳисобласак, солиқ функцияси
T
=
tY
кўринишни
олади. Бу ҳолатда истеъмол функцияси қуйидаги кўринишга эга бўлади:
Y
t
b
a
tY
Y
b
a
S
)
1
(
)
(
.
Солиқ мультипликатори эса қуйидаги кўринишни олади:
)
1
(
1
t
b
b
m
t
,
бу ерда:
mt
– ёпиқ иқтисодиёт учун солиқ мультипликатори.
Тўлиқ солиқ функцияси
tY
T
T
a
кўринишга эга.
Ta
– автоном солиқлар (масалан, мулкка, ерга солиқлар).
Тўлиқ солиқ функциясини эътиборга олсак, истеъмол функцияси
қуйидаги кўринишга эга бўлади:
)
(
tY
T
Y
b
a
S
a
.
Истеъмол функциясининг ушбу шаклини ҳамда соф экспорт
функциясини ҳисобга олиб, очиқ иқтисодиёт учун солиқ мультипликаторини
ҳисобласак у
94
'
)
1
(
1
m
t
b
b
m
t
кўринишини олади.
Демак, солиқларнинг бир миқдорга камайтирилиши ёки кўпайтирилиши
натижасида ЯИМ ҳажмининг бундан неча марта кўп миқдорга ўзгариши
истеъмолга чегараланган мойиллик, чегаравий солиқ ставкасига ва импортга
чегараланган мойиллик даражаларига боғлиқ.
Do'stlaringiz bilan baham: |
