Шодиев Т. Ш., Ишназаров А. И., Алимов Р. Х. ИҚтисодий ўсишнинг математик

1.5. Иқтисодий ривожланиш. Иқтисодий ривожланишнинг
хусусиятлари 
Давлатнинг иқтисодий ривожланиш даражасини уни асосий ишлаб 
чиқараётган маҳсулотига қараб белгиланади (миллий иқтисодиётнинг таянчи 
ҳисобланган маҳсулотларни). Шу асосий ишлаб чиқаришган маҳсулотларнинг 
қанчалик давлат учун эҳтиёжини қондираётганлигига қараб берилади. Биринчи 
ўринда бундай асосий ишлаб чиқаришга етарли даражада электр қуввати 
олинади. Электр қуввати ривожланиш асоси ҳамда бунинг орасида яна бир соҳа 
чамбарчас ётади, яъни техник ривожланиш ҳамда буларнинг ишлаб чиқариш 
сифати сони ва хизмат кўрсатиш эътиборга моликдир ва ҳ.к. 
Ҳозирги вақтда ривожланган ҳамда ривожланиш паст бўлган давлатларда 
бу кўрсаткич 500 та га 1 та тўғри келадиган, баъзи ҳолларда ундан ҳам кўпроқ. 
Бу аҳоли сонига тўғри келадиган асосий ишлаб чиқарилаётган маҳсулотдир. 

---

37 
Статистика шуни кўрсатадики яъни, мис ишлаб чиқариш, металл эритиш, 
станоклар, автомобиллар, минерал ўғитлар, кимёвий толалар ва бир қатор 
бошқа маҳсулотлар. Давлатда ишлаб чиқараётган маҳсулот аҳоли сонига тўғри 
келадиган асосий истеъмол маҳсулотларидан қўйидагилардир:
- Дон маҳсулотлари; 
- Сут маҳсулотлари; 
- Гўшт маҳсулотлари; 
- Шакар; 
- Картошка ва ҳ.к. 
Яшаш шароити даражаси қўйидаги кўрсаткичлар орқали ҳам 
белгиланиши мумкин: 
- Меҳнат ресурсларининг ҳолати, ўртача ҳаёт давомийлиги, аҳолининг 
саводхонлиги даражаси, аҳоли сонига тўғри келадиган асосий маҳсулотларнинг 
истеъмоллик даражаси, меҳнат ресурсларининг квалификация даражаси, 10 
минг аҳоли сони ичидан қанчаси ўқиётгани ва талабаларнинг сони ЯИМ даги 
билимларни оширишдаги сарф харажатларнинг сони. 
- Соҳа хизматларининг ривожланиши (10 минг аҳолига тўғри келадиган 
шифокорлар сони, минг аҳолига тўғри келадиган шифохонадаги ўринлар сони, 
аҳолининг ўй-жой билан таъминлаганлиги, ўй жиҳозлари ва ҳ.к.). 
Охирги йилларда жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, турмуш сифатини 
аниқлаш учун ўз ичига ижтимойи иқтисодий кўрсаткичларни ҳамда аҳолининг 
саводхонлигини ошиши ҳаёт кечириш давомийлиги айрим кўрсаткичлардан ёки 
бўлмаса 
умумжамият 
ривожланишини 
таъминловчи 
индекслардан 
фойдаланмоқда ва ҳ.к. ўз ичига қамраб олган. 
Шу кўрсаткичларга алоҳида тўхталиб ўтиб, энг муҳимларини айтиб 
ўтишимиз лозим: 

Меҳнат билан таъминлаш (ишлаб чиқариш ва аграр хўжалик, ишлаб 
чиқариш алоҳида соҳалари); 

ЯИМ капитал сиғимининг бирлиги ёки аниқ бир ишлаб чиқариш 
кўриниши; 

---

38 

Фондларнинг асосий фонд тақсимлаш бирлиги; 

ЯИМ хомашё сиғими бирлиги ва асосий ишлаб чиқариш кўриниши. 
Оҳирги йилларда Халқаро Валюта Фонди ҳамда МДҲ да қабул қилинган 
кенг қамровли рақобатбардош кўрсаткичлардан фойдаланилмоқда, бир қатор 
кўрсаткичлар нарх-навони ўсишини ўлчаш учун ҳамда давлатда ишлаб 
чиқарилган маҳсулотни қолиб кетишини ва бошқа ривожланган давлатларда 
нисбатан солиштириш кўрсаткичларидир: 

маош тўлаш учун кетаётган сарф харажатлар (бир-бирлик ишлаб 
чиқарилган маҳсулотнинг ҳисобига); 

бир иш куни кетадиган меъёрий харажатлар (бир-бирлик ишлаб 
чиқарилган маҳсулотнинг ҳисобига); 

нарх-наво устига қўшилган элементларнинг даражаси ва ҳ.к. биринчи 
ишлаб чиқариш омилларининг харажатлари кўрсаткичлари; 

маҳсулотнинг чакана нархининг солиштириш даражаси.
Экспорт қилинадиган товарнинг солиштириш даражаси. Албатта бу 
тизим давлатнинг иқтисодий ривожланишининг тўлақонли кўрсатиб бера 
олмайди, лекин айрим фаолияти соҳаси халқаро бозорда рақобатбардошлиги 
яққол кўрсата олади. 
Кўпчилик мамлакатларнинг тарихий тажрибасида тасдиқланган қонуният 
борки, унга кўра иқтисодий ўсишнинг кўлами ва суръатлари ўзаро тескари 
мутаносибликда ўзгаради, яъни ўсиш кўлами миқдоран ошган сари, унинг 
суръатлари пасайишига мойил бўлади. Иқтисодий ўсишнинг нафақат 
миқдорий, балки сифат меъёри ҳам мавжуд .