|
1.3. Иқтисодий динамиканинг турлари ва кўрсаткичлари
Иқтисодий динамика замиридаги замонавий иқтисодий назарияда одатда
табиий аҳамиятга эга бўлган ишлаб чиқариш ҳажмининг реал тушиб кетиши ва
қисқа муддатли равнақи эмас, балки, узоқ муддатли вақт оралиғидаги ишлаб
чиқарувчи кучлар ривожланишига боғлиқ бўлган ишлаб чиқариш реал
17
Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари
124.6
126.6
121.2
123.9
121.5
120
122.1
127.4
125.2
125.5
128.1
120.7
118.9
146.9
0
20
40
60
80
100
120
140
160
Андижон
Қорақалпоғистон
Республикаси
Бухоро
Жиззах
Қашқадарё
Навоий
Наманган
Самарқанд
Сурхондарё
Сирдарё
Тошкент
Фарғона
Хоразм
Тошкент ш.
30
ҳажмининг табиий даражасининг узоқ муддатли ўзгариши тушунилади. Бундай
ёндашувда иқтисодий ўсиш динамикаси ва таклифлар омили диққат марказда
туради.
Реал иқтисодий ўсиш таҳлилида ўқитиш предмети иқтисодий динамикани
аниқловчи омилларгина эмас, шунингдек тармоқлар ва такрор ишлаб чиқариш
пропорциясининг ўзгариши, иқтисодий ўсиш жараёнидаги институционал
тузилмалар трансформацияси, ўсиш суръатларини тийиб туриш ёки
рағбатлантириш бўйича давлат сиёсати, реал ишлаб чиқариш чиқариш
потенциал ишлаб ишлаб чикариш ҳажмидан ортда қолиши сабаблари ва
бошқалар ҳам бўлиши мумкин. Реал иқтисодий ўсиш моҳияти иқтисодиётининг
асосий зиддиятларининг янги даражасида қайта тиклаш ва рухсат беришдан
иборат: ишлаб чиқариш ресурсларининг чекланмаганлиги ва жамият
эҳтиёжларининг чекланмаганлиги орасида.
Бу қарама-қаршилик икки асосий усулда бўлади:
- ишлаб чиқариш қувватининг ошиши ҳисобига;
-
ишлаб
чиқариш
қуввати
ва
жамиятнинг
эҳтиёжларининг
ривожланишига эга бўлган самарали фойдаланиш ҳисобига.
Бироқ, бу жараёнда ҳар бир янги босқичда ишлаб чиқариш имкониятлари
кенгайишидаги ривожланишда барча жамият эҳтиёжлари қондирилмайди.
Жамият эҳтиёжлари ишлаб чиқариш ресурсларига муносабатда доимо биринчи
бўлсада, бу эҳтиёжларни қондирувчи ишлаб чиқариш маҳсулотлари маълум
мамлакатнинг ишлаб чиқарувчилари ёки импорт маҳсулотлар воситалари
ўзлаштирганда вужудга келади. Буни шу билан тушунтириш мумкинки,
эҳтиёжларининг вужудга келиши қадам-бақадам оммавий тус олади ва ишлаб
чиқаришнинг узлуксиз ривожланишини назарда тутади.
Ишлаб чиқариш имкониятларининг ривожланиши жамият эҳтиёжлари
ўсиши миқдори билангина эмас, уларнинг тузилмасида бир эҳтиёж улушининг
ортиши ва бошқасининг улуши пасайиши билан шартланади. Ишлаб чиқариш
ресурслари ва чиқариш тузилмаси, қоидага кўра эҳтиёжлар тузилмаси каби тез
ўзгариши мумкин эмас. Маҳсулот ёки хизматга янги эҳтиёж туғилиши учун
31
унинг бир вақтда ишлаб чиқаришни ўзлаштириш ва бозорда истеъмолчилар
талабларига мос, тўлаш қобилиятига эга ўз сифати ва нархи билан улар
талабига жавоб берадиган янги маҳсулотнинг пайдо бўлиши факти етарли.
Иқтисодиёт назариясида иқтисодий ўсишнинг юзага келиши шакллари
изоҳида икки асосий ёндашув мавжуд. Улардан кенг тарқалгани иқтисодий
ўсишни ЯИМ (МД) реал ҳажми ўсиш суръати ёки бу кўрсаткичларни аҳоли
эҳтиёжи ҳисобида ошириш суръати билан ўлчанадиган аниқ вақтда миллий
иқтисодиёт ривожланишининг жами характеристикаси билан тушуниш
ҳисобланади. Иқтисодий ўсишни ҳисоблайди у ёки бу услубни қўллаш
зарурати одатда тадқиқот масалалари билан боғлиқ. Иқтисодий ўсишни
ҳисоблашнинг биринчи усули, қоидага кўра, мамлакатнинг иқтисодий
салоҳияти кенгайиш суръатларини баҳолашда қўлланилади, иккинчисидан эса
аҳолининг қулай шароити динамикаси таҳлилида ёки турли худудлар ва
мамлакатларнинг ҳаёт даражасини солиштиришда фойдаланилади. Ҳозирги
вақтда ўсиш назариясида иккинчи ҳисоблаш усули афзал деб қаралади.
Иқтисодий ўсишда реал миллий даромад ошиш суръатлари аҳоли ўсиши
суръатларини оширадиган миллий иқтисодиёт ривожланиши назарда тутилади.
Бу ўсиш муаммоларини ташқи кузатувчи нуқтаи назаридан эмас, мамлакат
аҳолиси позициясидан туриб кўриб чиқишни тақозо этади.
Иқтисодий ўсишни ишлаб чиқариш реал ҳажмининг ошиш суръатлари
нуқтаи назаридан қараб чиқишда одатда (аниқ ва ноаниқ шаклда) иқтисодиётда
чуқур тузилмавий ва институционал ўзгаришлари юз бермаслиги тахмин
қилинади. Ишлаб чиқариш тузилмаси ва институционал муҳит мураккаб ва
ўзгармас ҳисобланади. Бундай ривожланиш характери ташқи муҳит билан
ўзаро таъсирда балансланган ва яхлитлик хусусиятига эга бўлган иқтисодий
тизим учун ўзига хос.
Узоқ муддатли давр сифатида асосий капиталнинг текис ҳаётийлик
доираси кўриб чиқилади. Бундай ёндашув иқтисодий ўсишнинг неокейнсча ва
неоклассик назарияси учун характерли.
32
Иқтисодий ўсиш назариясидаги бошқа ёндашув индустриал ва
постиндустриал жамиятни такрор ишлаб чиқаришда қўлланилади. Бу
назариялар қачонки, ўзгаришларга ҳокимлик, бошқарув, инфратузилма
объектлари, иқтисодиётдаги тузилмавий ўзаро таъсир ва унинг ташқи муҳит
билан ўзаро алоқасининг асосий институтлари дуч келганда, “юқори узун”
даврда иқтисодий динамика муаммоларини таҳлил қилади. Таъкидлаш керакки,
“узоқ муддатли” ва “юқори узун” даврлар тушунчалари динамика назариясида
иқтисодий вақт ҳақида гап борар экан, худди ўзининг вақтинчалик масофаси ва
концептуал йўналиш каби фарқланади (ҳодисалар содир бўлиш тезлиги).
“Юқори узун” давр ўзининг вақтинчалик масофаси ҳодисалари қаторида узоқ
муддатли давр ва унинг анъанавий тушунчасида қисқа бўлиши мумкин.
Хусусан, бу мамлакатимиз ривожланишининг замонавий босқичида, унинг
учун характерлидир. Бунда тузилмавий, институционал ва функционал
ўзгаришлар ишлаб чиқариш реал ҳажми табиий ўсиш жараёнини аниқлайдиган
ишлаб чиқаришнинг текис омиллари ўзгаришидан кўра тезроқ юз беради.
Юқори узун даврдаги иқтисодий ўсиш таҳлилининг икки асосий
хусусиятини ажратиш мумкин:
- иқтисодий ўсиш иқтисод ривожланишининг ташкилий элементи
сифатида қаралади. У бир томондан ривожланишнинг циклик характерини
ифодалайди, иккинчи томондан ўзи пасайиш ва депрессия даврларига
тайёрловчи ўзгаришлар натижаси ҳисобланади. Шунинг учун асосий эътибор
иқтисодий ўсиш суръатларига эмас, балки иқтисодиётдаги глобал ўзгаришлар,
барқарор тенденция ва қонунчиликлар ва уларнинг янги сифат ўзгаришларига
қаратилади;
- макроиқтисодий танаффуслар қаторида иқтисодий ривожланишнинг ва
индустриал асослари, тадбиркорлик муаммолари, ишлаб чиқарувчилар
қизиқишлари зиддиятли силжишлари, истеъмолчилар ва давлат ҳокимияти
институтлари иқтисодий фаолият самарадорлигини ошишига йўл қўймайдиган
янги иқтисодий тузилманинг шаклланиши ва унинг ташқи муҳит
ўзгарувчанлиги шароитидаги барқарорлигини текширади.
33
Do'stlaringiz bilan baham: |
