Shaydullaev shapulat bazarovich

Mavzuning o‘rganilish darajasi. Baqtriya ilk davlatchiligi tarixshunosligi XIX asrning ikkinchi yarmida evropa tarixchilari tomonidan boshlangan. V. Geyger, E. Raysh, T. Nolьdeke, XX asr boshida J. Prashek², rus tarixchi va sharqshunoslari V.V. Bartolьd, S.P. Tolstovlar³ antik davr tarixchilarining ma’lumotlari asosida Baqtriyada Ahamoniylar imperiyasiga qadar siѐsiy birlashmalar bo‘lgan degan xulosaga kelgan.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrlarga mansub deyarli barcha ilmiy tadqiqotlarda Ahamoniylar bosqiniga qadar Qadimgi Baqtriyada davlatchilik bo‘lganligi qayd etilgan⁴.

1. 
   Ilyushechkin V.P. Teoriya stadiynogo razvitiya obщestva. - M.,1996. - S. 294-296.
   

2. 
   Geiger W. Ostiranische Kultur im Altertum. Erlangen, 1982. V. 66; Geiger W. Civilization of the Eastern Iranians in Ancient Times. – London, 1985. V. 45; Reisch E. Baktrionoi / Paulys Real-Ensyclopödie. T. II. 1896; Nîldeke T. Iranisches Nationalepos, Grundriss der Iranische Philologie, II. 1896-1904.V.141; Prasek J.D. Geschichte der Meder und Perser. Bd. I. - Gotha, 1906. V. 50-54
   

3. 
   Bartolьd V.V. K istorii persidskogo eposa // Zapiski Vostochnogo otdeleniya Rossiyskogo Arxeologicheskogo obщestva. XXII, 1915. - S. 258-259; Tolstov S.P. Osnovnыe voprosы drevney istorii Sredney Azii // VDI. - M., 1938 . - № 1. - S. 183; Tolstov S.P. Drevniy Xorezm. - M., 1948. - S. 103.
   

4. 
   Gafurov B.G. Istoriya Tadjikskogo naroda. T. I. - M., 1955. - S. 31-32; Dьyakonov I.M. Istorii Midii. - M., - L., 1956. - S. 169; Dьyakonov M.M. Ocherk istorii Drevnego Irana. - M., 1961; Masson V.M. Problema drevney Baktrii i novыy arxeologicheskiy material // SA. - M., 1958. - № 2. – S. 49-65; Masson V.M.
   

www.arxeologiya.uz ₄

O‘ZBEKISTON HUDUDIDA DAVLATCHILIKNING PAYDO BO‘LISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI (BAQTRIYA MISOLIDA)

Baqtrda arxeologik tadqiqotlar o‘tkazib, shaharning qadimgi madaniy qatlamlarini topa olmagan A Fushe "Baqtriya uydirma, uning hech qanday qadimiy tarixi yo‘q. Bu erga madaniyatni, davlatchilikni Ahamoniylar olib kelgan" degan fikr bildirgan. SHundan so‘ng, Baqtriyaning bronza davriga oid Sopolli, Dashtli, so‘nggi bronza va ilk temir davriga oid Kuchuktepa, Tillatepa, Qiziltepa ѐdgorliklari o‘rganildi. Ushbu tadqiqotlar asosida E.E. Kuzьmina "Baqtriya uydirma emas, tarixiy haqiqatdir" degan g‘oyani ilgari surdi¹.

M.M. Dьyakonov Boldoytepa, Kafirnigon ѐdgorliklarini o‘rganib, «mil.av. VI-IV asrlarda O‘rta Osiѐ hududida yirik davlatlar birikmasi bo‘lmagan, ilk davlatlar hududlari sug‘orilish rayonlari chegaralari bilan mos kelgan» degan xulosasi bilan kelishib bo‘lmaydi. Albatta, bu fikr juda ko‘plab tadqiqotchilarning tanqidiga sabab bo‘ldi². Bizning fikrimizcha olim bir tomonlama haq. Negaki, Qadimgi Baqtriya podsholigi ilk temir davrida shakllangan hududiy davlatlar konfederatsiyasidan tashkil topgan. Kafirnigon va Vaxsh dehqonchilik o‘chog‘ida bitta hududiy davlatning shakllanganligini inobatga olsak, tadqiqotchi xulosalarining tarixiyligi ko‘rinadi.
V.I. Sarianidi Baqtriyada bronza davrida ilk shahar madaniyatining gullashi Ahamoniylargacha bo‘lgan davrlarda davlatlarning paydo bo‘lishiga olib kelgan deb hisoblaydi. Sopollitepa ѐdgorligining simmetrik plani va qabrlarda uchraydigan idishlar sonining marhumlar ѐshiga qarab ortib borganligi Sopollitepa jamoasining ijtimoiy jihatdan tengligini, jamoa haѐtida oqsoqollarning o‘rni katta ekanligini va kam sonli aholining ahil yashaganligini tasdiqlaydi³.
Jarqo‘ton ѐdgorligida esa jamoalarning ijtimoiy guruhlarga ajralganligini ko‘rsatuvchi minglab qabrlar, ѐdgorlikning shahar toifasiga oidligini tasdiqlovchi saroy qoldig‘i, mafkuraviy markaz bo‘lganligini bildiruvchi ibodatxona, shohlar saroyi joylashgan arkning
mudofaa devorlari bilan o‘rab olinganligi, aholisining hunarmandchilikda, me’morchilikda erishgan yutuqlariga qarab A.A. Asqarov va T.SH. SHirinov Jarqo‘ton ѐdgorligini ilk shaharlar toifasiga

Drevnezemledelьcheskaya kulьtura Margianы. MIA, 73. – M., 1959; Livshits V.A. Drevneyshie gosudarstvennыe obrazovaniya / ITN. Glava III. – Dushanbe, 1963. – C. 68-75.

1. 
   Foucher A. La vieille route de linde Baktres a Taxila. – Paris, 1942; Askarov A.A. Drevnezemledelьcheskaya kulьtura epoxi bronzы na yuge Uzbekistana. – T,. Fan, 1977; Askarov A.A., Abdullaev B.N. Djarkutan. – T., Fan, 1983; Askarov A.A., SHirinov T.SH. Rannyaya gorodskaya kulьtura epoxi bronzы na yuge Sredney Azii. - Samarkand, 1993; Sarianidi V.I. Drevnie zemledelьsы Afganistana. - M., 1977; Askarov A.A., Alьbaum L.I. Poselenie Kuchuktepa. – T., Fan. 1979; Sarianidi V.I. Raskopki Tillya-tepe v severnom Afganistane. - Vыp. I. - M., 1972; Sagdullaev A.S. Usadьbы drevney Baktrii. – T., Fan, 1987; Kuzьmina E.E. Baktriyskiy miraj i arxeologicheskaya deystvitelьnostь // VDI. - M., 1978. - № 2. – S. 12-21.
   

2. 
   Dьyakonov M.M. Slojenie klassovogo obщestva v severnoy Baktrii // SA. Vыp. 19, 1954. – S. 130-138; Masson V.M. Drevnezemledelьcheskaya kulьtura Margianы // MIA, 1959. - № 73; Askarov A.A., SHirinov T.SH. Rannyaya gorodskaya kulьtura epoxi bronzы na yuge Sredney Azii. - Samarkand, 1993. - 162 s.
   

3. 
   Sarianidi V.I. Drevnie zemledelьsы Afganistana. - M., 1977. - S. 151-155; Askarov A.A. Drevnezemledelьcheskaya kulьtura epoxi bronzы na yuge Uzbekistana. – T., Fan, 1977.
   

www.arxeologiya.uz ₅

O‘ZBEKISTON HUDUDIDA DAVLATCHILIKNING PAYDO BO‘LISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI (BAQTRIYA MISOLIDA)

kiritishdi va ilk davlatlarning "karlikovыy" ѐki "chifdom" formasi bo‘lganligini tasdiqlashdi¹.

O‘rta Osiѐning janubi, xususan qadimgi dehqonchilik madaniyati rivojlangan Baqtriya, Marg‘iѐna va So‘g‘d misolida davlatchilikning paydo bo‘lishi va rivojlanishi bo‘yicha A.S. Sagdullaevning tadqiqotlari diqqatga sazovor. U ѐzma manbalarni arxeologik ma’lumotlar bilan bog‘lab, ilk davlatchilik taraqqiѐtining quyidagi uchta bosqichini ko‘rsatib berdi:

1. 
   Co‘nggi bronza davrida kichik dehqonchilik o‘lkalarida ilk davlatchilik belgilarining paydo bo‘lishi;
   

2. 
   Arьyoshayana - kichik davlat birlashmalari;
   
3. 
   Qadimgi Baqtriya - yirik davlat birlashmasi².
   

A.S. Sagdullaev arxeologik ma’lumotlar asosida olingan Baqtriya aholisining ijtimoiy tabaqalarini ѐzma manbalar bilan taqqoslab, Baqtriya aholisi Avestada keltirilgan ijtimoiy guruhlardan ham murakkab ekanligini aniqladi³.

Janubiy Tojikistondagi so‘nggi bronza davriga oid Vaxsh madaniyati misolida L.T. Pьyankova oila va jamoa munosabatlari masalalarini ochib berdi⁴.
Mustaqillikdan so‘ng ilk davlatchilik tarixini o‘rganishga munosabat o‘zgardi. Tadqiqotchilar tomonidan qadimgi tarixning asosiy xususiyatlari va davlatchilikning vujudga kelishi masalalari tahlil etilmoqda⁵. Ilk davlatlarning paydo bo‘lishi va turlari, hukmdorlar unvonlari kabi masalalar akademik E.V.Rtveladze, ilk davlatlarning shakllari va xronologiyasi, boshqaruv shakllari, etnik migratsiya va bosqinchilik natijasida yangi davlatlarning paydo bo‘lishi A.S. Sagdullaev, ilk davlatchilikning boshlanishi T.SH. SHirinov, o‘zbek davlatchiligining uzluksiz tadrijiy rivojlanishi Azamat Ziѐ asarlarida tahlil etildi⁶.
O‘zR FA Tarix instituti tomonidan doimiy o‘tkazilib kelinaѐtgan akademik YAhѐ Fulomov nomidagi «O‘zbek xalqi va davlatchiligi tarixi» Respublika ilmiy seminarida ilk davlatchilik tarixini yaratishning ilmiy-uslubiy yo‘nalishlari ishlab chiqilmoqda.
Jarqo‘tonda erishilgan yangiliklar natijasida fanga ilk shahar, ilk davlat, chifdom, kvazigorod, shahar-davlat, nom, hududiy-davlat, voha-davlat,

1. 
   Askarov A.A., SHirinov T.SH. Rannyaya gorodskaya kulьtura epoxi bronzы na yuge Sredney Azii… 162 s.
   

2. 
   Sagdullaev A.S. Osedlыe oblasti na yuge Sredney Azii v epoxu rannego jeleza (genezis kulьturы i sotsialьno ekonomicheskaya dinamika). Avtoref. diss. ... dokt. ist. nauk. - M., 1989. - S. 40.
   
3. 
   Sagdullaev A.S. Usadьbы drevney Baktrii. - T., Fan, 1987.
   

4. 
   Pьyankova L.T. K voprosu o semeynыx i obщestvennыx otnosheniyax v epoxu pozdney bronzы (po materialam mogilьnikov Vaxshskoy kulьturы). MKT. Vыp. 4. Dushanbe, 1987. - S. 43-70.
   
5. 
   Askarov A.A. Nekotorыe voprosы istorii stanovleniya uzbekskoy gosudarstvennosti //
   

6. 
   Rtveladze E.V. Titulы praviteley gosudarstv i vladeniy Sredney Azii v nachale I tыs.do n.e. // ONU. –
   

2006. -.№ 5-6. – S. 46-57; Rtveladze E.V, Saidov A,X, Abdulleev E.V. Qadimgi O‘zbekistonssivilizatsiyasi: davlatchilik va huquq tarixidan lavhalar. – T., Adolat, - 2001. – B. 239; Sagdullaev A.S. Voprosы tipologii i xronologii drevneyshix gosudarstv Sredney Azii // Srednyaya Aziya i mirovayassivilizatsiya. – T., - 1992. – S. 132-133; SHirinov T.SH. Qadimgi Baqtriya podsholigi “Katta Xorazm” / O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. – T., SHarq, 2001. – B. 13; Azamat Ziѐ. O‘zbek davlatchiligi tarixi. -T., 2000.

www.arxeologiya.uz ₆

O‘ZBEKISTON HUDUDIDA DAVLATCHILIKNING PAYDO BO‘LISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI (BAQTRIYA MISOLIDA)

qadimiy sharq podsholigi, mitti davlat kabi terminlar kirib keldi. Davlatchilikning shakllanishi borasida turli xil yo‘llar tahlil qilinmoqda. Ilk davlatlar tipologiyasi, ilk davlatlarning arxeologik belgilari, ilk davlatlarning boshqaruvi masalalari muhokama etilaѐtgan bir vaqtda B. Eshov Jarqo‘tonga Baqtriyaning shimolida joylashgan qishloq deb ta’rif berdi¹.

O‘.I. Abdullaev O‘rta Osiѐda qadimgi boshqaruv va ilk davlatchilik tarixshunosligiga bag‘ishlangan kitobida davlatchilikning shakllanishi bo‘yicha umumlashgan xulosalar chiqargan:

• 
  bronza davrida “voha-davlatlar”;
  

• 
  mil.av. I ming yillikning boshlarida “voha-davlatlar” va dastlabki siѐsiy uyushmalar;
  

• 
  ilk temir davrida hududiy jihatdan o‘rtamiѐna davlatlar paydo bo‘lgan deyilgan².
  

Bu O‘rta Osiѐning barcha mintaqasi uchun bronza davrida voha-davlatlar shakllangan degan xulosani beradi. Vohalanki, Qadimgi SHarq dunѐsi bilan doimiy madaniy aloqada bo‘lgan O‘rta Osiѐning janubiy mintaqalari uchun bronza davrida boshqaruv, davlatchilik terminlarini ishlatish mumkin, xolos. Mil.av. I ming yillikning boshlarida Xorazm, Toshkent ѐki Usrushona kabi mintaqalarda siѐsiy uyushmalar ѐki ilk temir davrida o‘rtamiѐna davlatlar shakllangan edimi? Bunday umumlashgan xarakterdagi tadqiqotlar fan rivoji uchun xizmat qilmaydi. O‘rta Osiѐda davlatchilikning paydo bo‘lishi bir vaqtda kechmagan, shu sababli uning tarixshunosligi tarixiy mintaqalar bo‘yicha tadqiq etilganda, har bir mintaqa davlatchiligi uchun to‘g‘ri tarixiy xulosalar chiqarilgan bo‘lar edi.
So‘nggi bronza va ilk temir davrida qo‘yi Amudarѐ va Orol bo‘ylarida tarqalgan Tozabog‘ѐb, Amirobod ѐki Quyisoy madaniyatlarida ilk davlatchilik belgilari bo‘lganligi to‘g‘risida gapirish qiyin³. Xorazmda ilk temir davrida rivojlangan memorchilik inshootlarining paydo bo‘lishini

1. 
   Eshov B.J. Istoriya formirovaniya i razvitiya rannegorodskoy kulьturы Sredney Azii. Avtoref. diss. ...
   

dokt. ist. nauk. T., 2008. S. 42.

2. 
   Abdullaev O‘.I. O‘rta Osiѐda qadimgi boshqaruv va ilk davlatchilik tarixshunosligi. – T.: Akademiya, 2009. – B.142; Abdullaev U.I. Istoriografiya drevney sistemы upravleniya i ranney gosudarstvennosti Sredney Azii (XX-nachala XXI v.): Avtoref. diss. ... kand. istor. nauk. – T., 2008. – 21 c.
   

3. 
   Markwart J. Wehrot und Arang. - Leiden. – 1938. –P. 10-12; Tolstov S.P. Drevniy Xorezm. - M., 1948; Henning W.B. Zoroaster: Politican or Witch-doctor? - Leiden, - 1951; Gershevitch I. The Avestan Hymn to Mithra. - Cambridge, 1959; Vorobьeva M.G. Problema «Bolьshogo Xorezma» i arxeologiya / Etnografiya i arxeologiya Sredney Azii. - M., 1979; Vaynberg B.I. Izuchenie pamyatnikov Prisarыkamishskoy delьtы Amudarьi v 70-
   

80. 
    godax / Skotovodы i zemledelьsы levoberejnogo Xorezma. - M., 1991; Xlopin I.N. Istoricheskaya geografiya yujnыx oblastey Sredney Azii. - Ashxabad, 1983; Masson V.M. Eщe raz o gerodotovoy reke Akes / Ellinisticheskiy Blijniy Vostok, Vizantiya i Iran. - M., 1967; Gulyamov YA.G. Istoriya orosheniya Xorezma s drevneyshix vremen do nashix dney. - T., 1957; Andrianov B.V. Rolь irrigatsii v stanovlenii drevnix gosudarstv. (Na primere Sredney Azii) / Ot doklassovыx obщestv k ranneklassovыm. - M., Nauka, 1987; YAblonskiy L.T. Saki YUjnogo Priaralьya (arxeologiya i antropologiya mogilьnikov). - M., 1996.
    

www.arxeologiya.uz ₇

O‘ZBEKISTON HUDUDIDA DAVLATCHILIKNING PAYDO BO‘LISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI (BAQTRIYA MISOLIDA)

Marg‘iѐna ѐki Baqtriyadan izlash kerakligini ko‘plab tadqiqotchilar e’tirof etmoqda¹.

So‘g‘d hududida yashagan jamoalar bronza davrida qishloq jamoasi darajasida bo‘lgan bo‘lsa, yangi ma’lumotlarga ko‘ra ilk temir davrida voha tipidagi davlatlar tarkib topgan².
Farg‘onada rivojlangan dehqonchilik madaniyatiga mil.av. XIII asrda asos solingan. Hozirgi kungacha CHust madaniyatiga oid 80 dan oshiq arxeologik ѐdgorliklar aniqlangan. YOdgorliklar sug‘orish tarmoqlari bo‘ylarida joylashishiga ko‘ra rayonlarga ajratilgan. Har bir iqtisodiy rayonda bittadan yirik shahar, shahar atrofida esa ko‘plab qishloq tipidagi ѐdgorliklarning joylashishi kuzatilgan. Bu belgilar chust madaniyatining so‘nggi davrida Farg‘ona hududida shahar-davlatlarning tarkib topa boshlaganligidan dalolat beradi³.
O‘rta Osiѐ ko‘chmanchilari dunѐsida ilk sinfiy munosabatlar va davlatchilikning rivojlanishi to‘g‘risida fanda har xil g‘oyalar kurashi mavjud⁴.
Bizga ma’lumki, Qadimgi SHarq tarixida ilk davlatlarning shakllanishi uch bosqichga bo‘lib o‘rganilgan. Bular «shahar-davlatlar», «hududiy podshohliklar» va «imperiya» bosqichlaridir⁵. SHu tipologiya asosida SHumerda shahar-davlatlarning vujudga kelishi mil.av. IV ming

¹ Asqarov A.A. Qadimgi Xorazm tarixiga doir ba’zi bir masalalar / O‘zbekiston etnologiyasi: yangicha qarashlar va ѐndashuvlar. O‘zR FA akademigi Karim SHoniѐzov tavalludining 80 yilligiga bag‘ishlangan xalqaro ilmiy anjuman materiallari. – T., Fan, 2004. - B. 76-84.

2. 
   Gulyamov YA.G., Islamov U.I., Askarov A.A. Pervobыtnaya kulьtura v nizovьyax Zarafshana. – T., Fan, 1966; Pьyankov I.V. Zoroastr v istorii Sredney Azii: problemы mesta i vremeni (opыt istoricheskoy rekonstruksii) // VDI. – 1996. №3. - S.3-23; Isakov A.I. Sarazm. - Dushanbe, 1991; Sagdullaev A.S. Osedlыe oblasti na yuge Sredney Azii v epoxu rannego jeleza (genezis kulьturы i sotsialьno ekonomicheskaya dinamika). Avtoref. diss. … dokt.ist.nauk. - M., 1989. - S.42; Lushpenko O.N. Rannejeleznыy vek YUjnogo Sogda. (Po materialam pamyatnikov Kitabskogo i YAkkabagskogo rayonov). Avtoref. diss. ... kand. ist. nauk. - Samarkand, 1998. S. 21; Suleymanov R.X. Drevnosti Naxshaba. – T., Fan, 2000; Isamiddinov M.X. Istoki gorodskoy kulьturы Samarkandskogo Sogda (problemы vzaimodeystviya kulьturnыx traditsiy v epoxu rannejeleznogo veka i v period antichnosti). – T., Fan, 2002; Avanesova N,
   

Śajdullaev Ś, YOrkulov A. Dzam - ein neuer bronzezeitlicher Fundort in der Sogdiana // AMIT - Berlin, 2001.-Band

33. 
    
    

3. 
   Zadneprovskiy YU.A. Drevnezemledelьcheskaya kulьtura Ferganы // MIA. - M., 1962. - Vыp.118; Xo‘jaev A, Xo‘jaev K. Qadimgi manbalarda xalqimiz o‘tmishi. – T., 2001; Anarboev A.A. Goroda Severnoy Ferganы v drevnosti i rannem srednevekovьe // ONU. – 1994. № 1-2. - S. 7-12; Matboboev B.X. K lokalizatsii drevnix gorodov Ferganы // ONU. – 1995. № 9. - S. 5-11; Gorbunova N.G. K istorii Ferganы v epoxu rannego jeleza // SA., - 1962, №4; Zadneprovskiy YU.A. Rannejeleznыy vek Ferganы i problemы vozniknoveniya Davanьskogo gosudarstva / Rannejeleznыy vek Sredney Azii i Indii. Tezisы dokladov Sovetsko-Indiyskogo simpoziuma. - Ashgabad, 1984; Matboboev B.X. O‘zbek davlatchiligining ilk bosqichlarida Farg‘ona / O‘zbek davlatchiligi tarixida Qadimgi Farg‘ona. Akademik YAhѐ Fulomov nomidagi «O‘zbek xalqi va davlatchiligi tarixi» Respublika ilmiy seminarining ma’ruzalari matnlari (15-16 may, 2001 yil, Namangan shahri). / Samarqand, 2001. – B.23-40; Anorboev A, Islomov U, Matboboev B. O‘zbekiston tarixida qadimgi Farg‘ona. – T., Fan, 2001. – B.93.
   

3. 
   Gening V.F. Problema sotsialьnoy strukturы obщestva kochevыx skifov IV-III vv. do n.e. po arxeologicheskim dannыm / F. Engelьs i problemы istorii drevnix obщestv. - Kiev, 1984. - S. 215-234; Pьyankov I.V. Obщestvennыy stroy rannix kochevnikov Sredney Azii po dannыm antichnыx avtorov / Rannie kochevniki Sredney Azii i Kazaxstana. Tezisы dokladov. - L., 1975. S. 84.
   

3. 
   Dьyakonov I.M., YAkobson V.A. «Nomovыe gosudarstva», «territorialьnыessarstva», «polisы» i «imperii». Problemы tipologii // VDI, 1982, № 2. S.3-15.
   

www.arxeologiya.uz ₈

O‘ZBEKISTON HUDUDIDA DAVLATCHILIKNING PAYDO BO‘LISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI (BAQTRIYA MISOLIDA)

yillik oxiri, Falastinda mil.av. III ming yilliklar bilan bog‘langan. Bugungi kunda Janubiy O‘zbekiston hududida Qadimgi SHarq shahar-davlatlariga monand ѐdgorliklar o‘rganildi. Ularni davlatchilik nuqtai nazaridan o‘rganish vaqti etdi. O‘zbekiston hududida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi Qadimgi SHarqdan alohida rivojlanganmi ѐki monandmi? SHu kabi masalalar bilan shug‘ullanish hozirgi kunda O‘zbekiston arxeologlarining birlamchi vazifasiga aylanmoqda va bu masala ushbu dissertatsiyada baholi qudrat ko‘rib chiqildi.