Shaydullaev shapulat bazarovich

II-BOB. Baqtriyaning bronza va ilk temir davri madaniyatlarining

www.arxeologiya.uz ₁₄

O‘ZBEKISTON HUDUDIDA DAVLATCHILIKNING PAYDO BO‘LISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI (BAQTRIYA MISOLIDA)



xronologiyasi. O‘zbekiston-Germaniya Baqtriya ekspeditsiyasi Jarqo‘ton ѐdgorligi ѐshini aniqlash borasida 23 ta radiokarbon analizi o‘tkazdi. Radiokarbon analizlar Germaniya arxeologiya instituti Evroosiѐ bo‘limi qoshidagi laboratoriyada amalga oshirildi¹.
Jarqo‘ton davriga oid uchta qurilish davri qatlamlaridan olingan 15 ta analiz mil.av. 1950-1600 yillarni, yaьni 300-350 yil oralig‘idagi vaqtni ko‘rsatdi, xuddi shu davrlarni madaniyatlararo tarqalgan - xlorid toshdan, fayansdan, gipsdan yasalgan arxeologik topilmalar ham tasdiqlaydi.
Jarqo‘ton ѐdgorligining №6 tepaligidan, Ko‘zali bosqichiga oid madaniy qatlamdan olingan uchta analiz mil.av. 1620-1510 yilni, yaьni 100-110 yil oralig‘idagi vaqtni ko‘rsatdi. Maьlumki, Jarqo‘ton ѐdgorligida Ko‘zali davri ashѐlari faqat bir qurilish vaqti davomida kuzatiladi.
Jarqo‘tonda Mo‘lali hamda Bo‘ston bosqichlari ham bir qurilish davri davomida faoliyat etgan. Demak, 200 yil davomida, yaьni mil.av. 1300 yilgacha. Biz Sopolli madaniyatining inqiroz davrini ham shu davr bilan belgilashni taklif etamiz.
O‘rta Osiѐ arxeologiyasida Nomozgoh va YOz I ѐki sopolli va Kuchuktepa madaniyatlari o‘rtasidagi davomiylik xususida ilmiy adabiѐtlarda yangi fikrlar paydo bo‘ldi. Bu borada shuni aytib o‘tish joizki, ko‘plab olimlar xronologik jihatdan bu madaniyatlar uzluksiz davom etgan deb hisoblasalar, boshqa tadqiqotchilar bu madaniyatlar o‘rtasida bo‘shliq, «xaos» borligi xususida fikr yuritadilar². Boshqa olimlar, jumladan B. Lionnet va F. Xibert esa YOz I davrini mil.av. XV asrgacha qadimiylashtirish g‘oyasi bilan chiqdilar³. Ular O‘rta Osiѐ arxeologlari bilan ushbu madaniyatning ѐshi va paydo bo‘lishi muammolari masalalarida kelishmaydilar. YOz I davri xronologiyasini mil.av. II ming yillik o‘rtasi - XV asr bilan belgilaydilar
Kezi kelganda shuni ta’kidlab o‘tish joizki, ular taklif etaѐtgan xronologik davrni qabul qilsak, tarixda o‘z echimini kutaѐtgan ko‘p masalalar «oydinlashadi». Masalan, ular va E.A. Kuzьmina taklif etaѐtgandek Andronovo madaniyati ahlini ariylar deb, Andronovo madaniyatining O‘rta Osiѐ orqali Hindistonga ѐyilishi va Xarappa madaniyatini inqirozga uchratganligini tan olsak, Markaziy Osiѐ va Hindistonda qo‘lda yasalgan sopollar majmuasining tarqalishi masalalari ham «o‘z echimini topadi». Lekin, YOz madaniyati turkumiga kiruvchi ѐdgorliklarning stratigrafiyasi bunga qarshi faktlar beradi. Ular

1. 
   Görsdorf J., Huff D. C/14-Datierungen von Materialien aus der Grabung Džarkutan, Uzbekistan // AMIT. Band 33. - Berlin, 2001. - P. 75-87.
   

2. 
   Kaniuth K. und Teufer M. Zur Sequenz des Gräberfeldes von Rannij Tulchar und seiner Bedeutung für die Chronologie des spätbronzezeitichen Baktrien //AMIT. Band 33. - Berlin, 2001. - P.89-115.
   

3. 
   Xibert F. Xronologiya Margianы i radiokarbonnыe dannыe // Informatsionnыy byulletenь MAIKSA, 1994. Vыp.19; Hiebert F.T. Origins of the Bronze Age Oasis Civilization in Central Asia // American School of Prehistorik Research Bulleten. 42. - Cambridge, 1994; Lyonnet B. Ceramique et peuplement du chalcolitique a la conquete arabe. (Prospections archeologiques en Bactriane orientale (1974-1978). Soes La direction de Jean-Claude Gardin. V.2). - Paris, 1997.
   

www.arxeologiya.uz ₁₅

O‘ZBEKISTON HUDUDIDA DAVLATCHILIKNING PAYDO BO‘LISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI (BAQTRIYA MISOLIDA)

SHimoliy Baqtriyadagi Bandixon I, Bo‘yrachi I, Jarqo‘ton ѐdgorligi arkida, Janubiy Turkmaniston hududidagi Anau, Elken depe, Ulug depe ѐdgorliklarida sopolli va namozgoh madaniyati ashѐlarining bevosita Kuchuk I va YOz I ashѐlari bilan almashishiga e’tibor berishmaydilar.

YOz I davri eng uzog‘i bilan to‘rtta qurilish davri davomida faoliyat etgan. SHu davr madaniy qatlami Bandixon I ѐdgorligida 3,1-3,6 m, Tilla tepada 3 m, Kuchuk tepada 3 m, Sangirtepada 1-2,7 metrni tashkil etadi¹.
YOz I davrining ѐshi masalasida ham fanda ko‘plab tortishuvlar davom etmoqda. O‘tgan nashrlarimizda Kuchuk I davrining boshlanishini mil.av. X asr bilan belgilagan edik². Jarqo‘ton ѐdgorligidan olingan S/14 analizlari natijalari, SHimoliy Baqtriyaning so‘nggi bronza va ilk temir davri ѐdgorliklarining stratigrafiyasi bu masalaga yangicha ѐndashishga majbur etdi. O‘rni kelganda shuni ham aytish lozimki, so‘nggi yillarda V.M. Masson va V.I. Sarianidi ham yangi manbalar asosida YOz I davrini qadimiylashtirish tarafdori bo‘ldilar³.

SHimoliy Baqtriyada Kuchuk I davri eng uzoq davom etgan ѐdgorlik Kuchuktepa bo‘lib, unda uchta qurilish davri kuzatilgan⁴. Har bir qurilish davrini 100 yil oralig‘ida vaqt bilan hisoblaydigan bo‘lsak, Kuchuk I davri

300. 
     yil vaqtni, yaьni mil.av. XIII-XI asrlarni o‘z ichiga oladi.
     

Mil.av. X asrdan boshlab Qadimgi Baqtriya madaniyati shakllangan va u Ahamoniylar imperiyasiga qadar mustaqil rivojlanish davrini boshidan kechirgan (Kuchuk II-III). Kuchuk II davriga oid madaniy qatlamlar SHimoliy Baqtriyaning Kuchuktepa, Qiziltepa Janubiy Baqtriyaning Tillatepa ѐdgorliklarida o‘rganilgan. SHuni alohida ta’kidlash joizki, Kuchuk II davri moddiy madaniyati faqat Baqtriya va Marg‘iѐna hududlarida, ya’ni bronza davrida qadimgi dehqonchilik madaniyatlari tarqalgan hududlarda uchraydi, xolos. SHu davr moddiy madaniyati Kuchuktepada 1,5 metrlik qatlamda uchragan⁵. Biz Kuchuk II davrini 150 yillik vaqt bilan, yaьni mil.av. X asr va IX asrning birinchi yarmi bilan sanalashni taklif etamiz.

Kuchuk III davri moddiy madaniyati SHimoliy Baqtriyaning Kuchuktepa, Pshaktepa, Talashqontepa, Xaitobodtepa, Qiziltepa, Fozimulla, Bandixon II, Janubiy Baqtriyaning Tillatepa, Qumli, Qutlug‘tepa, Janubiy Turkmanistonning Marg‘iѐna, SHimoliy Parfiya, Seraxs o‘lkalaridagi ko‘plab ѐdgorliklarda, So‘g‘dning Daratepa, Ko‘ktepa va Afrosiѐb kabi ѐdgorliklarda ham tarqalganligini kuzatish mumkin. A.S. Sagdullaevning

1. 
   Sagdullaev A.S. Osedlыe oblasti v epoxu rannego jeleza (genezis kulьturы i sotsialьno-ekonomicheskaya dinamika). Avtoref. diss. ... dokt.istor.nauk. M., 1989, S.8.
   

2. 
   SHirinov T.SH., SHaydullaev SH.B. K voprosu o xronologicheskoy periodizatsii Kuchuktepa // IMKU.
   

Vыp.22. - T., Fan, 1988. - C.13-26.

3. 
   Sarianidi, V.I. Seal-Amulets of the Murgab Style // The Bronze Age Civilization of Central Asia. Recent Soviet Discoveries. Ed. by Kohl P. L., - New York, 1981. - P. 221-225; Masson V. M. La dialectique des traditions et des innovations dans le developpment culturel de la Bactriane // L archeologie de ia Bactriane ansienne. Actes de collogue Ffanco-Sovietique. - Paris,1985. – R. 181-192.
   

4. 
   Askarov A.A., Alьbaum L.I. Poselenie Kuchuktepa. - T., Fan, 1979.
   

5. 
   SHaydullaev SH.B. Severnaya Baktriya v epoxu rannego jeleznego veka. – T., A.Kadiri, 2000. - S.102.
   

www.arxeologiya.uz ₁₆

O‘ZBEKISTON HUDUDIDA DAVLATCHILIKNING PAYDO BO‘LISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI (BAQTRIYA MISOLIDA)

kuzatuvlariga qaraganda, Janubiy So‘g‘dning shu davr ѐdgorliklari Baqtriya bilan chegaradosh hududlarda ѐki Baqtriya bilan madaniy aloqa yo‘llari ustida joylashgan¹. Demak, Qadimgi Baqtriyaning moddiy madaniyati Kuchuk

61. 
    davriga kelib So‘g‘dga ham tarqalganini kuzatishimiz mumkin. Kuchuk III davri moddiy madaniyati Kuchuktepada ikki metr qalinlikdagi qatlamda kuzatilsa, Talashqontepaning asosiy inshootlari shu davrda qurilgan. Ikki metr madaniy qatlamni 200 yil oralig‘idagi vaqt bilan belgilash haqiqatga to‘g‘ri keladi deb o‘ylaymiz va Kuchuk III davrini mil.av. VIII asrning ikkinchi yarmidan VI asrning o‘rtasigacha bo‘lgan vaqt bilan belgilashni taklif etamiz.
    

Kuchuk IV davri moddiy madaniyati SHimoliy Baqtriyaning Kuchuktepa, Talashqontepa I, Qiziltepa, Bandixon I, Xaitobod, Jondavlattepa va yana ko‘plab ѐdgorliklarda qayd etilgan. SHimoliy Baqtriya ѐdgorliklari orasida shu davr moddiy madaniyati eng uzoq davom etgan ѐdgorlik Fozimullatepa hisoblanadi. E.V. Rtveladzening ѐzishicha, unda uchta qurilish davri davomida shu davr ashѐlari kuzatilgan². Kuchuktepada esa Kuchuk IV davri sopollari 2 metrga yaqin qalinlikdagi madaniy qatlamda uchraydi³. Kuchuk IV davri sopollarining tarqalish jug‘rofiyasi kengayib, shimolda Buxoro va Xorazmgacha, janubda Eron hududlarigacha kengayadi⁴. Kuchuktepada kuzatilgan 2 metr madaniy qatlam va Fozimullada kuzatilgan uchta qurilish davri misolida Kuchuk IV davrini mil.av. VI asrning o‘rtasidan V asr oxirigacha bo‘lgan vaqt bilan sanalashni taklif etamiz.

Ilk antik davrga o‘tish davri moddiy madaniyati namunalari va xronologiya masalasi birinchi marotaba o‘tgan nashrlarimizda ѐritilgan edi⁵. SHu davr moddiy madaniyati Termiz shahri hududidagi Nomsiztepa, Xaitobodtepa, Boburtepa kabi ѐdgorliklarda kuzatilgan bo‘lib, 0,5-0,6 metr qalinlikdagi madaniy qatlamdan olingan. Qo‘lga kiritilgan moddiy madaniyat namunalari Xorazmdagi Dingilja uy qo‘rg‘oni, Janubiy Tojikistondagi Boldaytepa, Turkmanistondagi Erk qal’a, Afg‘onistondagi Oyxonim ѐdgorliklari moddiy madaniyatlari namunalari bilan taqqoslandi va ѐshi mil.av. IV asrning birinchi yarmi bilan belgilandi.

SHimoliy Baqtriyaning bronza va ilk		Davriy sanasi
temir davri madaniyatlari va ularning		mil.av.
xronologik bosqichlari
	Sopolli bosqichi	XXII asr yarmidan XX asr
	Jarqo‘ton	XIX-XVII asrlar
	bosqichi

1. 
   Sagdullaev A.S. . Usadьbы drevney Baktrii ... 64 bet.
   

2. 
   Rtveladze E.V. Novыe baktriyskie pamyatniki na yuge Uzbekistana // IMKU. Vыp.21. – T., 1987.
   

3. 
   SHaydullaev SH.B. Severnaya Baktriya ... S.105.
   

4. 
   Chirshman R. Recherches prehistoriques dans la partie Afghane du Seistan // MDAFA, XVIII. - Paris,1959; Antonine C.S. Swat and Central Asia // East and West. Vol.19. - Rome, 1969; Vorobьeva M.G. Keramika s gorodiщa Kyuzeli-Gir // TXE, Tom II. - M., 1958; Vaynberg B.I. Pamyatniki Kuyusayskoy kulьturы / Kochevniki na granitsax Xorezma. Tr. XAEE, XI. - M., 1979.
   

5. 
   SHaydullaev SH.B. Severnaya Baktriya ... S. 96-97, 106-107.
   

www.arxeologiya.uz ₁₇

O‘ZBEKISTON HUDUDIDA DAVLATCHILIKNING PAYDO BO‘LISHI VA RIVOJLANISH BOSQICHLARI (BAQTRIYA MISOLIDA)

Sopolli madaniyati	Ko‘zali bosqichi	XVI asr
	Mo‘lali bosqichi	XV asr
	Bo‘ston bosqichi	XIV asr
Kuchuktepa	Kuchuk I	XIII-XI asrlar
madaniyati
	Kuchuk II	X asrdan VIII asrning yarmigacha
Qadimgi	Kuchuk III	VIII asr yarmidan VI asr yarmigacha
Baqtriya madaniyati
	Kuchuk IV	VI asrning ikkinchi yarmi V asr
Ilk antik davrga o‘tish davri		IV asrning birinchi yarmi

61.