Sharq va yevropa mamlakatlarida estetik qarashlar tarixi

QADIMGI XITOYDA ESTETIK TARAQQIYOT

Xitoyda estetik tushunchalar, qarashlar, nazariyalar ma’lum ilm sifatida juda qadim zamonlardayoq vujudga kelgan va o‘z taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tgan. Bu qarashlarga ko‘ra Osmon va Yer (In va Yan) ruhlari bir-biriga intiladi va shu bilan olam tartibga tushadi.
Buni biz «Shi Szin» («Qo‘shiqlar kitobi»), «I Szin» («O‘z- garishlar kitobi»), «Shu Szin» («Tarix kitobi»), «In fu szin» («Nur va zulmat garmoniyasi haqida kitob»), «Dio de szin» («Osmon va Yer kitobi») kabi asarlarda ko‘ramiz. Unda insonlarning ijtimoiy hayoti va xulq-atvoridagi real hodisa- laming Osmon bilan aloqadorligi, o‘zgaruvchanligi haqida fikr yuritiladi. Bundan 2500 yil ilgari yashab o‘tgan Xitoy donishmandi Konfutsiy qarashlarida ham insonlarning taqdiri Osmonga va Yerdagi tabiatga bog‘liq ekanligi aytiladi.
Konfutsiy ta’limoti qadimgi an’analarga va ajdodlarga hurmat bilan qarashga asoslangan, zero uning qat’iy ishonchiga ko‘ra qadimgi hukmdorlar dono, amaldorlar beg‘araz va ta’masiz bo‘lib, xalq himmat va muruvvatli edi. Bu haqda «Qadimgi xitoy falsafasi» kitobida mufassal yozilgan.
U 6 ta yaxshi fazilatga ega bo‘lgan komil inson, oliyjanob arbob (szyun szi) timsolini ko‘rasatadi. Bu fazilatlar: inson- parvarlik (chi), burch (i), axloq-odob me’yorlari (li), bilim (chji), sodiqlik (sin), farzandlik hurmati(syao)dan iboratdir.
Konfutsiy davlatni boshqarishni bunday tushuntiradi:
«Buyuk davlatni boshqarishda:

• 
  siyosiy amallarga o‘ta jiddiy e’tibor bergin;
  
• 
  aytgan gaplaring vijdonan bajarilmog‘i lozim;
  
• 
  asosiy boyliklami tejab-tergab sarf qilgin;
  
• 
  odamlarni yaxshi ko‘rgin;
  
• 
  xalqdan zamonga qarab foydalan».
  
• 
  Konfutsiy: «Xalqqa rahmdillik bilan muomala qilinglar, shunda odamlar g‘ayrat bilan mehnat qiladilar», «Agar o‘zing to‘g‘ri bo‘lsang, buyruqsiz ham barcha narsani bajaradilar. Agar o‘zing to‘g‘ri bo‘lmasang, hatto buyruq berilganda ham senga itoat qilmaydilar», deydi. Konfutsiy ta’limotlari hozirgi kunda ham Xitoy xalqining ma’naviy madaniyati xazinasidan mustahkam o‘rin olgan bo‘lib, inson xulqini go‘zallashtirishga xizmat qilmoqda. Qadimgi Xitoy donishmandi Yan Chju falsafasi konfutsiychilikdan farqlanib, Epikur ta’limotiga yaqin turadi. Ayni vaqtda Yan Chju falsafasi tasavvufga ham yaqindir. Uning fikricha, insonlar o‘n ming yil yashasa ham, agar odamiy fazilatlari bo‘lmasa, befoydadir.
  
•