«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi

Mavsumiy marosimlar folklori

Dunyodagi boshqa xalqlar qatori o‘zbeklarning hayoti

ham ko‘p jihatdan tabiatdagi o‘zgarishlarga bog‘liq bo‘lgan.

Yil fasllarining o‘zgarishi, har bir faslning o‘z vaqtida xalq

tasavvurida shakllangan tarzda kelishi oxir pirovardida hosilning

mo‘lligini yoki dehqon mehnatining zoye ketishini belgilagan.

Shuning uchun yil boshlanishi — bahor biz

o‘zbeklarda umidlar fasli sifatida kutib olingan. ≪Har

152

faslning o‘z xislati bor. Har faslning o‘z fazilati≫ — deganlaridek,

xalqimiz boshqa fasllarni ham o‘ziga xos ravishda

qabul qilgan va har qaysisiga alohida-alohida marosimlar

o‘ylab topgan. Bir fasldagi udumlar ikkinchisida takrorlanmagan.

Jumladan, bahorda ≪Loy tutish≫, ≪Shox moylar≫,

≪Navro‘z≫, ≪Sust xotin≫ marosimlari o‘tkazilgan. Loy tutishda

ariqlar tozalangan, butun aholi bu ishda faol ishtirok

etgan. Bevosita ariq tozalash ishini bajarayotganlar, ularning

yonidan o‘tib ketayotgan odamga ketmon yoki belkurakda

loy tutishgan. Yo‘lovchi o‘ziga loy tutilgandan so‘ng yo

biron qo‘shiq, yo boshqa hunarini ko‘rsatib, ishlayotganlarni

mamnun qilishi lozim hisoblangan. Aks holda u ham

odamlar bilan ariq tozalashga majbur qilingan. Ariq tozalash

ishlarining tugashi odatda maxsus uyushtirilgan sayil, holi

baqudrat tayyorlangan ziyofat bilan nihoyasiga yetgan. Shox

moylar esa bahorda birinchi yer haydash ishlarining boshlanishi

bilan o‘tkazilgan. Bo‘lajak hosilning mo‘l bo‘lishiga

niyat qilib, qo‘shga qo‘shilgan ho‘kiz shoxi yog‘ bilan moylangan

va dastlab piri badavlat, uvali-juvali bobo dehqon

qo‘sh haydab bergan. Keyinchalik ishni yoshlar davom ettirgan.

Bu marosim ham gavjum to‘plangan odamlar ishtirokida

sayil o‘tkazish, xursandchilik bilan amalga oshirilgan.

Bahor quruq kelgan kezlarda ≪Sust xotin≫ marosimi tayyorlangan.

Bu marosimda mahalla, qishloq ayollari yig‘ilib

mo‘la (poliz qo‘riqchisiga o‘xshagan qo‘g‘irchoq) yasashgan

va uning ustidan suv sepib, qo‘shiq aytishgan:

Sust xotin, suzma xotin

Ko‘lankasi maydon xotin!

Yomg‘ir yog‘dir ho‘l bo‘lsin

Yeru jahon ko‘l bo‘lsin.

Maysalar quloq yozsin,

Sutu qatiq mo‘l bo‘lsin.

Albatta, bahor faslidagi eng aziz va har bir o‘zbek uchun

qadrli marosim Navro‘z bayramidir. Navro‘z haqidagi dastlabki

ma’lumot Abu Rayhon Beruniyning ≪Qadimgi xalqlardan

qolgan yodgorliklar≫ asarida uchraydi. Shuningdek,

Umar Xayyomning ≪Navro‘znoma≫ risolasi va Muhammad

Rizo Ogahiyning bevosita Narvo‘z bayramiga bag‘ishlangan

she’riy asarlari bor. Navro‘z ayyomi yilning 21 mart kuni

nishonlanadi. Bayramning Navro‘z deb atalishi Yangi kun,

ya’ni yangi yilning kirib kelishi bilan bog‘liq. Bu kunda

kecha va kunduz muddati tenglashadi va kunduzning uza -

153

yishi boshlanadi. Shuning uchun ham Navro‘z diniy emas,

balki, dehqonchilik, bog‘dorchilik ishlarining qizg‘in pallaga

kirishi bilan aloqador alohida bayramdir. Navro‘z bayramini

faqat o‘zbeklar emas, qozoqlar, qirg‘izlar, turkmanlar, tojiklar,

ozarbayjonlar va boshqa millatga mansub xalqlar ni -

shonlaydilar. Avvalo uni o‘tkazishga katta tayyorgarlik

ko‘riladi: halim, sumalak, ko‘k somsa, ko‘k chuchvara, har

xil shirinliklar tayyorlanadi. Professor B. Sarimsoqovning

ma’lumot berishicha, katta bir idishda yetti xil don ekini ning

urug‘i undirilgan. Ular bug‘doy, arpa, zig‘ir, tariq, no‘xot,

jo‘xori, sholilardan iborat bo‘lgan. Ogahiyning ma’lumot

berishicha, Navro‘zda hamma qayiqda daryo sayiliga

chiqqan. Bog‘larda o‘yin-kulgilar uyushtirilgan. Dor o‘yinlari

o‘tkazilgan. Ammo eng muhimi, har bir odam avvalo

betob, dili xasta, hech kimi yo‘q kimsalarni, ota-ona ajdodi

ko‘milgan mozorlarni ziyorat qilgan. Bu kunda hamma

nizolar unutilgan. Ginali qarindoshlar o‘z da’volaridan voz

kechganlar va bayramni totuvlik bilan o‘tkazishgan. Hatto,

davlatlar, podsholar o‘rtasidagi urushlar ham bayram

munosabati bilan to‘xtatilgan.

O‘zbekistonda Navro‘z bayrami 1990 yildan katta

uyushqoqlik va tantanalar bilan o‘tkazilmoqda. Bayram

kuni Respublika Milliy Bog‘ida katta teatrlashtirilgan sahnalar

tayyorlanadi. Sayil boshlanadi. San’at ustalarining

ommaviy chiqishlari uyushtiriladi. Hech ikkilanmay aytish

mumkinki, Navro‘z bayramining bu qadar katta e’tibor

berib, tantana qilinishi O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka

erishgani bilan uzviy bog‘liqdir. Navro‘z bayrami

odatda 21 martdan boshlanadi va mevali daraxt gullari

meva tukkuniga qadar davom etadi.

Odatda yoz fasli, kuzda hosilning mo‘l bo‘lishi uchun

tayyorgarlik ko‘rish, ertapishar meva va poliz ekinlarini

yig‘ish ishlari bilan o‘tkaziladi. Kuzgi bug‘doyni o‘rish,

davlatvoy, asati kabi qovunlarni; chillaki, tog‘ uzumlarini

uzish, shubhasiz, qandaydir marosimlar bilan boshlangan.

Ammo mustabid sovet tuzumi davrida bu an’analar

yodimizdan ko‘tarildi. Ehtimol, qovun, qulupnay, uzum

sayillari o‘sha an’analarning bir ko‘rinishidir. Professor

Bahodir Sarimsoqovning ko‘p yillar mobaynida olib borgan

izlanishlari natijasi o‘laroq ≪Choy momo≫ marosimi haqida

ayrim ma’lumotlar to‘plandi. Olimning aytishicha, bu odat

yozgi marosimlar qatoriga qo‘shilib, Janubiy Qozog‘istonda

yashovchi o‘zbeklar orasida uyushtiriladi. Dalada pishib

154

yetilgan bug‘doy surunkali shamol oqibatida yerga egilib

ketishi natijasida nobud bo‘lishi mumkin. Ana shunday

kezlari ≪Choy momo≫ marosimi o‘tkaziladi va tabiatdan

shamolni to‘xtatish so‘raladi. ≪Choy momo≫ aslida

≪Shamol ona≫ ma’nosini beradi. Sayram atrofidagi keksa

ayollar ≪Choy momo≫ qo‘shig‘ini aytishadi:

Choy, Choy, Choy momo,

Choy momosi o‘libdi,

O‘g‘li yetim qolibdi,

Bosa-bosa beringlar

Bosilib qolsin bu shamol.

Ucha-ucha beringlar

Uchilib qolsin quv shamol.

Oblo-hu, Oblo-hu.

Bir yosh bola eshakka minib xonadonlardan berilgan

xayr-ehsonlarni yig‘ib boradi. Keyinchalik ≪Choy momo≫ga

atab yig‘ilgan narsalardan xudoyi qilinadi.

Turkiston atrofida esa bu marosim boshiga kuloh kiyib,

yuziga qora surib olgan chollar ishtirokida amalga oshirilgan.

Bu yerda quyidagi qo‘shiq aytilgan:

Chuy, Chuy, Chuy momo,

Chuy momoning o‘lganiga uch kun bo‘ldi,

Chuy, Chuy, Chuy momo.

Ucha-ucha beringlar,

Uchilib qolsin chuy momo.

Ma’lum bo‘ladiki, shamol to‘xtatish marosimi mazmunan

uzoq, qadim zamonlardagi mifik dunyoqarash belgilari

sifatida baholanishi mumkin. Unda so‘zning mo‘’jizaviy

qimmati va xudoyining ta’sir kuchiga ishonish yetakchilik

qiladi.

Kuzda esa shamol chaqirish marosimi o‘tkazilgan. Endi

yig‘ilgan don hosilini po‘chog‘idan ajratish uchun shamol

kerak. Don yanchilgach, uni shamolda shopiradilar va

somonni shamol uchirib, don tozalanadi. ≪Yo, Haydar≫

qo‘shig‘i aynan ana shu marosim belgisi hisoblanadi.

Professor Bahodir Sarimsoqov qo‘shiqda Haydarga, ya’ni

Hazrati Aliga murojaat qilib, ajdodlarimiz shamol

chaqirishgan, degan xulosaga keladi:

Haydar, ota-onang o‘libdir,

Moli senga qolibdir.

Bolang suvga oqibdir,

Shamolingni qo‘yivor.

155

Bu marosim ham qadim zamonlardan bizgacha faqat

ayrim hududlarda saqlanib yetib kelgan.

Qish o‘zbeklarda asosan yil bo‘yi qilingan mehnatdan

dam olish fasli hisoblangan. Gap-gashtaklar, turli yig‘inlar,

mumtoz adabiyotimiz namunalarini sharhlash suhbatlari

ko‘pincha, qishda bo‘lar edi. Shu bilan birga, o‘zbeklar

qishda o‘tkazadigan alohida marosim ham bor. Uni ≪Yasyusun

≫ deb atashgan. Bu marosim asosan bo‘za ichish bilan

bog‘liq. Ma’lumki, yaqin o‘tmishgacha o‘zbek xonadonla -

rida mehmonlarni qabul qilish uchun maxsus mehmonxo -

nalar bo‘lgan. ≪Yas-yusun≫ o‘ttiz-qirq ulfat ishtirokida ana

shu mehmonxonalarda o‘tkazilgan. Marosimda kosagul

piyolaga quyib bergan bo‘zani bir nafasda ichish, uni

to‘kmaslik, maxsus ruxsatgacha faqat cho‘kka tushib

o‘tirish, odob saqlash, ruxsatsiz ketib qolmaslik, marosim

boshlig‘iga itoat etish kabi shartlar bo‘lgan. Marosimda

quyidagi mazmunda qo‘shiq aytilgan:

Alyor bo‘lsin-ay,

Xo‘jam yo bo‘lsin-ay,

Xo‘jam bergan bu davlatga,

Dushman zor bo‘lsin-ay.

Xullas, mavsum marosimlari xalqimizning yil fasllari

bilan bog‘liq yig‘inlaridan iborat edi. Bu marosimlar bir tomondan,

o‘zbek xalqi qadriyatlari tarkibining boyligini,

qadimiyligini dalillasa, ikkinchi tomondan, o‘zbeklarning

qadim zamonlardan uyushgan millat ekanini isbotlaydi.