«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati

Tabiiy ekosistemalar. 
Tabiiy  ekosistemalar  antropogen  ekosistemalardan 
turlarining  xilma-xilligi  bilan  farqlanadi.  Tabiiy  ekosistemalardagi  hayotiy 
jarayonlarni amalga oshishi va ularning shakllanishi inson faoliyatiga bog‘liq 
emas.  Tabiiy  ekosistemalar  3  tipga  bo‘linadi:  1)  quruqlik  ekosistemalari;  
2)  chuchuk  suv  ekosistemalari;  3)  dengiz  ekosistemalari.
Quruqlik ekosistemalari.
  Quruqlik  ekosistemalarining  Yer  yuzida 
joylashuvini ikkita asosiy abiotik omil: harorat va yog‘in miqdori belgilaydi. 
Yer sharining turli qismlarida iqlim bir xil emas. Quruqlikdagi ekosistemalarda 
namlik  cheklovchi  omil  hisoblanadi.  Produtsentlar  transpiratsiya  jaroyonida 
ko‘p  suv  sarflaydi,  shu  sababli  namlikning  miqdori  ekosistemalarning 
mavjudligini  belgilovchi  omil  hisoblanadi.  Harorat  ham  ekosistemadagi 
turlar  xilma-xilligini    belgilaydi,  lekin  cheklovchi  omil  sifatida  namlik 
kabi  muhim  emas,  chunki  harorat  davriy  ravishda  o‘zgarib  turadi.  Harorat 
yil  davomida  bir  xil  bo‘lishi  (ekvatorda)  yoki  fasllarga  qarab  o‘zgarishi 
mumkin. Barcha organizmlar o‘zi rivojlanadigan muhit haroratiga evolutsiya 
natijasida  moslashgan.  Quruqlikdagi  ekosistemalar  juda  xilma-xildir.  Bir 
xil  iqlim  mintaqalarida  joylashgan  ekosistemalar  yig‘indisi  biomlar  deb 
nomlanadi.  Biomlar  faqat  quruqlikda  mavjud.  Biomlarning  quyidagi  turlari 
farqlanadi:  Arktika  tundrasi  va  alp  tundrasi,  shimoliy  ignabargli  o‘rmonlar, 
mo‘tadil  iqlim  o‘rmonlari,  dashtlar,  sahrolar,  tropik  o‘rmonlar.
Tundra 
shimoliy  yarimsharda  taygadan  shimolroqda  joylashgan.  Tundra 
(iqlim)  juda  ham  sovuq,  o‘rtacha  yillik  harorat  0°C  dan  ham  pastroq.  Bir 
necha  haftalik  qisqa  yoz  davomida  yerning  muzdan  erishi  bir  metrdan 
oshmaydi.  Tundrada  daraxtlar  uchramaydi,  sekin  o‘suvchi  lishayniklar, 
yo‘sinlar  (sporali  o‘simliklar),  past  bo‘yli  butalar  hukmronlik  qiladi. 
Hayvonot  dunyosi  ham  boy  emas,  yirik  tuyoqli  hayvonlardan  –  shimol 
bug‘usi  (Yevrosiyo),  kichik  sutemizuvchilardan  yirtqichlar  (shimol  tulkisi), 
qushlardan  qutb  boyqushi  va  boshqalar  uchraydi.

---

109