Sharq mutafakkirlarining axloqiy qarashlari

Abulqosim Firdavsiy

Jahon badiiy fikr xazinasiga katta hissa qo’shgan, nomi ming yildan ortiq davr ichida she’riyat osmonida porloq yulduzlardan biri bo’lib kelayotgan san'atkorlardan biri Abulqosim Firdavsiy (934 – 1020y) bo’lib, uning mashhur , «Shohnomasi» rus - ingliz, nemis, fransuz va boshqa Evropa tillariga tarjima qilingan. Undan 50 podsholikdan iborat to’rt sulalaning, deyarli 4000 yillik tarixi buzilmas mantiq va tartib bilan bitib berilgan.

«Shohnoma» dagi dostonlar orasida «Rustam va Suxrob» dostoni kishini hayajonga soluvchi maxorat va nazokatga ega.
Abulqosim Firdavsiy 100 mingdan ortiq misralardan iborat «Shohnoma» si va o’zining fojeaviy taqdirini eshitgan kishida bir ajib hissiyot paydo bo’ladi.


Abu Ali Ibn Sino

Вuуuk ensklopedist o’z davridagi mavjud fanlarning hammasida chuqur iz qoldirgan Abu Ali Ibn Sino (980 - 1037) birinchi navbatda dunyoda buyuk tabib bo’lishi bilan birga mashhur faylasuf hamdir. Uning falsafiy va estetik qarashlari jahon madaniyati erishgan zo’r ilmiy - nazariy yutuqlar qatoriga kirgan edi. U insonlarni fan va madaniyat, bilim va ma'rifat o’chog’ini ekishga, ilm yo’lida og’ishmay yuksaklik va kamolot sari intilishga, rostgo’y, vijdonli bo’lishga xullas, insoniylikning eng yaxshi xislatlarini o’ziga mujassamlashtirishga va inson degan yuqori ko’tarishgacha kiradi.

U o’zi da'vat etgan yo’lga namuna o’laroq o’z davridagi mavjud fanlarning hammasini egallaydi. U fan va ma'rifat bayrog’ini baland ko’tarib chiqqan peshqadam mutafakkir bo’lgani uchun, musulmon kishi mavjud bilimlarni egalllagandagina haqiqiy musulmon bo’la oladi, deb tushunardi.
Uning asarlari: «Kitob ash-shifo», “Jome' ilm-al- musiqiynoma”, “An-najot”, “Donishnoma”, «Musiqa san'atiga kirish», «Qo’shimchalar kitobi», «Musiqa bilimga oid to’plam».
—Ibn Sinoning «Donishnoma » asarida musiqaga oid bo’lim bor. Unda tovushlar, ularning ohanglari, bu ohanglarning bir - biriga o’tishi, ohanglar harakati, musiqa asboblari va kuyin bezash kabi masalalar ustida fikr yuritadi, turli musiqa asboblari; borbad, tanbur, shoxrud, nay haqida yozadi.
Ulug’ olim «Musiqa bilimiga oid to’plam» asarida esa tovushning sezgi organlariga ta'siri, uning yoqimli va yoqimsizligi, tovushni eshitganda lazzatlanish, nafratlanish hissining paydo bo’lishi masalariga e'tibor beradi.
U san'at va go’zallik haqidagi ta'limotini «Kitob - ash shifo» asarida bayon etadi.
«Kitob - ash shifo» asarida musiqa kishi ruhini davolovchi inson qalbiga kuchli ta'sir etuvchi estetik vosita ekanligini qayd etadi.
Uning fikricha - his tuyg’u, sezgilar odamlarda tafakkur tufayli nafosat, insoniylik kasb etadi. Xursandchilik, shirin hayot zavqi haqida: «Shodu xurram hayot kechsa, yayrar badan», - deydi.
Ibn Sino - xalqning she'riyatga, so’z san'atiga ixlosi nihoyatda chuqurligini anglaydi. Shu bois, turli mazmundagi she'r, g’azal, to’rtlik dostonlar yozadi. U xalq orasida she'rlarga bo’lgan mehr - muhabbatni to’g’ri baholab, «Tibbiy doston» ham bitadi va bu bilan mexnatkashlar orasida tabobatni keng targ’ib qiladi. Ibn Sino «Tibbiy dostonida» so’z san'atining ta'sir qudrati va lazzatini уuksak baholab shunday yozadi:


Demak, inson ulug’dir sharofatda,
Tili so’zda o’tkir bo’lsa, zo’r san'atda,
Zero alar band o’lishdi zoti bila,
So’z san'atni bag’ishlab lazzati ila.

Shuning uchun insondagi nutq, til masalalariga to’xtalib «Ollohning insonlarga in'om etgan baxtlaridan biri nutqdir. Inson o’zining ana shu nutqidagi tovush ohanglari orqali o’z hissiyotlarini izhor etadi» deb tushuntiradi.