|
1.3 V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “psixologik testi”
so’rovnomasining moslashtirish zarurati
Psixodiognostikada shaxsga tashxiz qo’yishda obektiv metodikalar samarali vositalar sifatida qo’llanib kelinmoqda. Ushbu psixodiognostik so’rovnomalar, testlar qo’llash usulining oddiyligi, tahlil qilish uchun qulayligi va natijalar yaqqol ko’rinishi bilan ajralib turadi. Psixodiagnostik so’rovnomalar ichki tuzilmasiga asosan ko’p omilli so’rovnomalar samarali diognostika vositasi. Ulardan ko’p yillardan buyon psixologiya tarixida foydalanib kelinayotgan MMPI(1940), Kettellning 16F,13F, A-S varyantlari(1950), Ayzenkning EPQ ekstroversiya-introversiya, nevrotizm so’rovnomasi(1969), Shimeshik 10 tipdagi xarakter aksentuatsiyasi so’rovnomasi(1970), V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiy “psixologik testi” so’rovnomasi MMPI va Kettel 16F so’rovnomalaridan(1985) ishlab chiqilgan, Shaxsni o’rganish Frayburg so’rovnomasi va boshqalar keltirish mumkin [7,17-18].
Shaxsni o’rganuvchi so’rovnomalar qatorida V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylarning “psixologik testi” so’rovnomasi shaxsning xaraker tipologiyasini o’rganuvchi ko’p omilli so’rovnoma hisoblanadi. So’rovnoma 1985-yil rus psixolog olimlari V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiy tomonidan MMPI va Kettelning 16F so’rovnomasining shkalarini o’zaro muvofiqlashtirish natijasida yaratilgan. So’rovnoma shaxs tiplari va xarakter qirralarini aniqlovchi omillarni o’zaro psixodiognostik tadqiqodlar natijasida moslashtirilishi asosida yuzaga keldi. Shaxs xarakterining o’rganuvchi 14 shkalali, yani 10 quyi, 4 yuqori shkalalardan iborat. Quyi shkalalar nevrotizm,psixotizm, depressiya, vijdonlilik, turg’unlashganlik, umumiy faollik, tobelik, muloqatchanlik, estetik taassurotchanlik, nazokatlilik. Yuqori shkalalar psixik beqarorlik, asotsianallik, introversiya, senzitivlik iborat.
V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiylar so’rovnomani ishlab chiqishda psixometrikaning faktorli tahlili asosida MMPI va R.B.Kettellning 16F shkalalari o’rtasidagi interkorelatsion bog’liqligini uch o’lchamli shaklini oladilar. Inkorelatsiya tahliliga ko’ra. I-matritsa MMPI metodikasing 13ta shkalasidan, II-matritsa Kettell 16Fshkalalari, III-matritsa esa MMPI va Kettellning 16F A-shaklini so’rovnomasining klinik shkalalaridan iborat bo’ladi. Keyingi tadqiqotlarida olimlar faktorli tahlil asosida MMPI VA Kettell 16F o’rtasida o’zaro bog’liq shkallarni ajratib olib, nomuvofiq kelgan shkalalarni chiqarib tashladilar. Shu asosda bir necha bosqichda shkalalar o’rtasidagi korelatsion bog’liqlikga ega shkalalar guruhlanib ajratib olindi. Unga ko’ra quyi shkalalar MMPI metodikasining 753 savollari va Kettell 16F shkalari iborat bo’lib, ulardan 19 ta ikkinchi va 16ta shkalasidan uchunchi tartibli yuqori shkalalar olindi.
Tadqiqotning keyingi bosqichida MMPI va Kettell 16F so’rovnomalardan hosil bo’lgan shkalalar savollari o’rtasida faktorli tahlil amalga oshiriladi. Unga ko’ra shkallar olti guruhga bo’linadi: ruhiy holat, ekstroversiya, psixotizm, bezovtalik va xulq-atvorni nazorat qila olish shkalalari olinadi. Shu asosda savollar 1-shaxsdan ma’lumot olish darajasiga ko’ra yig’ish; 2- turli xil toifadagi savollarni ajratish; 3-yaxshi yechim beradigan, interpretatsiyada samarali savollar ajratib olinadi. Bunda birinchi bosqichda 0,2 va 0,8 interval oralig’idagi savollar ajratib olinadi. Ikkinchi usulda esa, guruhdagi boshqa savollardan ajrarib turadigan va shu xususiyatni aniqlashga mos bo’lmagan savollar hamda, bir xil ma’no mazmunga(gomogen) ega savollar olib tashlanadi. Uchunchi usulda savollar uch guruhga bo’linadi. Yuqori va past korelatsiyaga ega savollar olib tashlanib, o’rta korrelatsiyaga ega savollar qoldiriladi. Olingan natijaga ko’ra uchunchi tartib yuqori shkalarning savollari yarmi va ikkinchi tartib savollari o’rta korrelatsiyaga ega bo’lganligi bois qoldirilgan.natijalarga ko’ra jami 753 savoldan 18 ta birinchi, ikkinchi va uchta yuqori shkala olinadi.
Yurtimiz psixologiyasida ko’plab xorij testlarini o’zbek mahalliy muhitida foydalanib kelinmoqda. Xususan professorlar O.F.Foziev, “Shaxsning fidoiylik xususiyatlarini o’rganish” so’rovnomasi, B.R.Qodirov “Iqtidorli bolalarning birlamchi tanlovi metodikalari”, G’.B.Shoumarov, V.M.Karimova diognostikaning ijtimoiy psixologik jabhalarini o’rganish, Z.T.Nishonovaning shaxs psiodiagnostikasiga oid metodikalarni psixodiognostik tadqiqotlarda ko’llashga bagʻishlangan shuningdek, profesorlar R.I.Sunnatova, N.S.Safaev, K.B.Qodirov, A.I.Rasulov va boshqalar ishlarida xorij testlar o’zbek muhitiga foydalanganligini ko’rishimiz mumkin.
O’zbek psixologiyasida qo’llanilayotgan ko’plab testlarni mahalliy muhitiga moslashtirilishda psixodiognostikaning psixometrik talablari: ishonchlilik, validlik, standartlashtirish asosida batafsil o’rganilmagan. Xususan, V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiy “psixologik testi” so’rovnomasi psixologiya fanlari doktori prof.v.b. Abdurasulov.R.A ning o’zining 1997 yil “Vliyanie zayatiy vostochnыmi yedinoborstvami i boksom na formirovanie lichnosti uchaщixsya” nomli nomzodlik ishida va 2018 yil “Sport mashg’ulotlarining o’quvchi-sportchilar shaxsini shakllantirishidagi roli” mavzusidagi doktorlik desertatsiya ishida V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiy “psixologik testi” so’rovnomasini ishlab chiqilganligi aytiladi. Shuningdek, psixologiya fanlari doktori prof.v.b. Rasulov.A.I 2001 yil “O’qituvchi shaxsining tarbiyachi sifatida o’quvchilar bilan o’zaro munosabati darajalari” nomli nomzodlik ishida, 2020 yildagi “Shaxs psixodiognostikasi metodikalarining ilmiy-amaliy asoslari” nomli doktorlik ishida V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiy “psixologik testi” so’rovnomasini o’zbek mahalliy muhitida foydalanilgan bo’lsada, lekin V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiy “psixologik testi” so’rovnomasi psixodiognostikaning pixometrik talablari asosida meyoriy ko’rsatkichlar: ishonchlilik, validlik ko’rsatkichlari batafsil o’rganilmagan.
Tadqiqotlarimizda V.M.Melnikov va L.T.Yampolskiy “psixologik testi” so’rovnomasi psixodiognostikaning psixometrika talablari: ishonchlilik, validlik, reprezintativlikga asoslangan holda ushbu so’rovnomani o’zbek mahalliy muhitigan moslashtirishga kirishdik.
Do'stlaringiz bilan baham: |
