Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti psixologiya va ijtimoiy-siyosiy fanlar fakulteti

O’rta asrlar Yevropa estetikasi
O’rta asrlar Yevropa falsafiy tafakkuri asosan cherkov qisuvida, nasroniylik belgilab qo’ygan doiralarda ifoda topdi, unda musulmon Sharqi falsafasidagi erkinlik, teran ilmiylikni uchratish qiyin. Faqat o’rta asrlarning keyingi davrlarida, xususan, Uyg’onish davrida Yevropa mutafakkirlari Qadimgi yunon tafakkurining tadrijiy davomi bo’lmish musulmon falsafasi va faniga e’tiborni qaratdilar. Shu bois o’rta asrlar Yevropa tafakkuri Yangiaflotunchilikka, xususan, Plotinga ergashdilar. Estetikada transstentdental, ruhoniy, ilohiy go’zallik tan olinib, erdagi go’zallikka arshdagi go’zallikning ramziy ifodasi sifatida qaraldi.
O’rta asrlar Yevropa estetikasida Ilohiy Og’ustin – Avreliy Avgustin (354 – 430) qarashlarni katta ahamiyat kasb etadi. Avgustin go’zallikni shakl bilan, xunuklikni shaklning yo’qligi bilan izohlaydi. Uning fikriga ko’ra, mutlaq xunuklik yo’q, balki nisbatan mukammal tuzilmaga va mutanosiblikka ega narsalardan shakliy ojizligi, shaklsizligi bilan farq qiladigan narsalar bor, xolos. Xunuklik nisbiy nomukammallik, go’zallikning eng quyi bosqichi. YA’ni, yaxlit go’zallik tarkibida bo’lgan, lekin undan uzilib qolgan qism o’z go’zalligini yo’qotadi va aksincha, xunuklik go’zallik tarkibiga kirishi bilan go’zallikka aylanadi. Faqat pok qalb egalarigina olam go’zalligini ko’ra olishi mumkin. Bu go’zallik ilohiy go’zallikning in’ikosidir. Xudo – eng oliy go’zallik, moddiy va ma’naviy go’zallikning Ilk qiyofasi.
Avgustin go’zallikning ikki turi haqida fikr yuritadi. Birinchisi – shakl go’zalligi, u ko’rish orqali, ikkinchisi – harakat go’zalligi, u ko’rish va eshitish vositasida idrok etiladi. Harakatdagi go’zallik musiqada, she’rda, jism harakatlarida qisqa va uzun ritmlarning ketma-ket kelishi qonuniyatiga amal qilinishi orqali ro’y beradi. Estetik kechinma ham ikki xil – hissiy va aqliy idrok etish orqali yuzaga keladi. Estetik kechinma uchun tasavvur idrok etish kabi muhim ahamiyatga ega. Moslik go’zallikning asosi sifatida ko’z emas, aql vositasida idrok etiladi. Go’zallikni idrok etish uchun go’zal narsa-hodisalar bilan qalb o’rtasida moslik, go’zallikka manfaastiz munosabat – muhabbat, nimaiki go’zal bo’lsa, o’shanga moyillik bo’lishi lozim. Go’zallikni idrok etishda undagi muhim xususiyat – ritm katta ahamiyatga molik, zero inson barcha ritmlar ichidagi eng muhimi hisoblanmish tug’ma, doimiylik tabiatiga ega bo’lgan intellektual ritm bilan ta’minlangan, busiz u ritmlarni idrok etishi va ularni yaratishi mumkin emas.
Avgustinning sonlar haqidagi ta’limoti ham ritm bilan bog’liq; sonlar uzun va
Mumtozchilik. Uyg’onish davridan keyin vujudga kelgan barokko, mumtozchilik yo’nalishlarida ilgari surilgan estetik g’oyalar va nazariyalar asosan badiiy adabiyot (va Shu asosda teatr) bilan chegaralanib qoldi. Bu yo’nalishlarda xususiy san’at turlariga doir nazariyalar ko’p hollarda umumestetik qonun-qoidalarga nisbatan ustuvorlik kasb etdi. Shunga ko’ra, bu davrlar estetik risolalarining mualliflari aksariyat shoirlar, yozuvchilar va dramaturglar bo’ldi. Ayniqsa, buni mumtozchilik yo’nalishida yaqqol ko’rish mumkin. Shu bois mumtozchilik davrini o’rta asrlar tafakkurining intihosi va Yangi davr tafakkurining ibtidosi deb aytish mumkin. Mumtozchilik davri mutafakkirlarini namunaviy vakili sifatida franstuz shoiri Nikola Bualo (1636 – 1711) estetik qarashlarini ko’rib o’tamiz. Ular «Horastiyning «Pizonlarga maktub» («SHe’riyat san’ati») asariga ergashib yaratilgan «SHoirlik san’ati» risolasida she’riy yo’l bilan ifodalangan.
Xullas, mumtozchilik badiiy-estetik jihatdan avvalgi davrlarga nisbatan she’riyatda balandparvozlik, dramada harakastizlik, «g’oyaviy» monologlarning o’rin olishi kabi qusurlari bilan bir qatorda, cherkov qisuviga qarama-qarshi o’laroq, aqliy ustuvorlikni, rastionallikni targ’ib qilishi tufayli estetik tafakkur tarixida o’ziga xos o’rin egallaydi.