Sharobiddin tojiboyev, nasibaxon naraliyeva

Ceratium
turkum ida 
hujayra yonbosh ariqcha bilan ikkita o ‘zaro teng boMmagan qismga 
boMinadi. 
Peridinium
turkum ida boMinishdan oldin sovut tashlab 
yuboriladi. Y uzaga kelgan ikkita yosh hujayra yangi sovut hosil 
qiladi. B unday boMinish natijasida yuzaga kelgan hujayralar 
tarqalmay o ‘zaro birlashib zanjir k o ‘rinishini hosil qiladi. Muxit 
sharoiti ham da turga bogMiq holda vegetativ k o ‘payish har 1-15 
kunda takvorlanadi. Jinssiz k o ‘payish dinofitalarda zoospora va 
aplanosporalar yordamida am alga oshadi. Dinofitalar tarqalgan 
m uxitda suvning haroratini o ‘zgarishi va azotli birikmalami 
yetishm asligidan jinsiy ko ‘payish kuzatiladi. Ularda k o ‘payishning 
uch tipi: izogam, geterogam va oogam iya sodir boMadi. Gametalari 
vegetativ hujayralardan kichikroq sovutlilarda sovut boMmaydi. 
K o'pchilik vakillarda ko'payish natijasida uzok m uddat boMa- 
oladigan planozigotalar hosil boMadi. Ancha o ‘sganidan keyin
277

---

planozigotalar tinim liujayraga aylanish, tinimdan oldingi davrni bir 
necha soatdan bir necha oygacha muddat davomida b o ‘lib meyozni 
o ‘tkazib harakatli holatda gaploid vegetativ hujayrani hosil qiladi. 
Tashqi muxitda kiska m uddatgacha boTsa ham dm ofitalar uchun 
noqulay sharoit yuzaga kelsa, xivchinlarini tashlab yuborib 
harakatlanm aydigan vaqtinchalik sporalarga aylanadi. Bunday 
sporalami mavjud boTishi bir necha kun, kamdan kam oylar davom 
etadi. Tinim sporalar uzoq muddat davomida saqlanadi. Dinofita- 
lam ing к о ‘pchiIigini rivojlanishi Noctiluca turkumidan tashqari 
gaploid holda o ‘tadi. Diploidlik faqat zigotada. G am etogenezda 
yadro meyoz yoTi bilan boTinadi, keyin m itotik boTinish natijasida 
2000 dan ortiqroq gam etalar hosil boTadi. Zigota tinim davridan 
keyin vegetativ hujayrani hosil qiladi.
Dinofitalar dengiz va chuchuk suvlar fitoplanktonining muxum 
guruhi hisoblanadi. Birlamchi oziq modda yaratishi b o ‘yicha 
diatom lafdan keyingi o ‘rinda turadi. D inafitlam ing ancha k o ‘pchi- 
ligi (90%) dengiz suvlarida tarqalgan ularning xilma-xilligi dengiz 
suvlarini qirg‘oq bilan tutashgan biogen moddalarga boy joylarda 
kuzatiladi.
Dinofitalarning suzadigan hujayralari 
vertikal 
m igratsiya 
xususiyatiga ega. D inofegalatlarda biolyum inestsentsiya (kim yoviy 
energiyani yoruglik energiyasiga aylantirish) xususiyati xos.
Bunday xususiyat dinoflagellatlarning 30 ga yaqin 
Gonyaulax,
Protogonyaulax, Pyrodinium, Pyrocystis, Ceratium
va ayrim 
rangsiz 
Noctiluca
va 
Protoperidinium
turlarida kuzatiladi.
B itta turga m ansublarida biolyuminestsentlik va bunday holat 
boTm asligi mum kin. B iolyum inetsent dinoflagellatlarning hujayra­
larini ichki tuzilm alarida sferik tuzilishli boTganligidan 
stsindl-
lonlar
deb nom langan. U larning diametri 0,5 m km kelib m em brana 
bilan o ‘ralgan vasitoplazm aning atrofida joylashadi. Stsintillon- 
lam ing hujayradagi soni o ‘zgarib turadi, kunduzi ozroq, kechasi 
k o ‘payadi. B iolyum inestsentlik dinofitalam i um urtqasiz xayvonlar 
tom onidan yeb ketishiga karshi moslanishi deb taxmin kilinadi.
Dinofitalarning 
k o ‘pchiligi 
kosm opolitlar 
boTsa 
kerak. 
Ularning shimoliy, m o ‘tadil va janubiy kengliklarda ko 'p lab topi- 
ladi. Eng k o ‘p rivojlanishi yil davomida iliq boTadigan dengizlarda 
kuzatiladi. D engizlarda va chuchuk suvlarda dinofillagenlam ing 
m aksim um rivojlanishi diatom lam ing rivojlanishiga m os keladi.
278

---

Pinof'italarni orasida 
kriofUlari
ham kam emas. Qorda rivojlanib 
unga qizil tus beradiganlari ham bor. Dinofitaalar orasida epifitlar, 
xaqiqiy bentos formalar planktondagilardan kam.
Dinofitaalam ing 4 tartib 7 turkumiga mansublari simbioz 
jam oalam i hosil qiladi. Bir holatda ular x o ‘jayinlar sifatida 
bo'lishga, boshqasida o ‘zlari simbioz b o ‘ladilar. Dinofitaalar ekzo-, 
va endosim biantlar b o iish i m um kin.sianobakterialardan 
Synecho-
cystis
va 
Synechocoecus
rangsiz dinafltlardan 
Citharister, Histio-
neis, Ornithocercus, Parahistioneiz
turkumlarida uchraydi.
Dinofitaalarda endosimbiont sifatida kriptofitlar, yashil va 
tillarang suvo‘tlar va bakteriyalar b o ‘lishi mumkin. 
“Z ooksan-
tella r”
deb nomlanadigan k o ‘plab um urtqasizlam ing (soddalilar, 
radiolariyalar, meduzalar, karall poliplar, molyuskalar, turbellari- 
yalar va boshqalar) endosimbiantlari ham m uxum guruh hisob- 
lanadi. Zooksantellar x o ‘jayiniga o ‘zlashtirgan uglarodini 50% ga- 
cha qism ini beradi, uning k o ‘p qismi glitserin xolida, ozrog‘i 
glukoza, alanin va organik kislotalar k o ‘rmishiga ega. X o ‘jayinlari 
esa dinafltlarni organik birikm alar (mochevina, glitserofosfat, 
am inokislotalar) va o ‘stiruvchi om illar bilan ta ’minlaydi.
D inofitaalar orasida 20 ga yaqin turi baliqlar, um urtqasizlar va 
suvo‘tlarda tekinxo‘rlik qiladi.
D inofitaalar ommaviy ravishda k o ‘payganda dengizlam ng 
qirg‘oqlarida “qizil quyulishlari”, “toksik quyulishlari” hosil qiladi. 
Toksik quyulishlari dinoflagellatlarning 60 ga yaqin turi mol- 
lyuskalar istem ol qiladigan odam larda paralitik (rsr), diarterik 
(DSP), toksik (NSP) va azospiratsid (AZP) kasilliklarini belgilarini 
hosil qiladi.
D inofitaalam i filogenyasi bo'yicha bir necha nuktai nazarlar 
mavjud. G. Klebs va A. Pasher ularni kriptofitalar bilan b o g ‘lab 
Pyrophyta b o ‘limiga mansub deyishgan. Bir qator darslik va 
q o ‘llam alarda ularning hujayralarida xlorofil S mavjudligi, xlorofil 
V y o ‘qligi, xivchinlarining uzunliklari teng emasligi, xloro- 
plastlarida lamellala? uch tilakaidli ekanligini hisobga olib xro- 
m ofitlar b o ‘limining bir sinfi sifatida qaraladi. Biroq dinofitalar 
xakikiy xrom ofitlardan xivchinlarida uch qismini, m astigonemani 
y o ‘qligi, dikarionlik holatini mavjudligi, xloroplastlarini p o'sti to ‘rt
279

---

qavatli emas uchqavatli, assim ilyatsiya maxsulotlari boshqa ekanligi 
bilan farqlanadi. Shu sababli ko‘plab tadqiqatchilar mustaqil b o ‘lim 
deb karashadi. Dikarionlikni mavjudligi ayrim mualliflari (Dodge J. 
D., Locblich A. R. ) dinofitalarni yuksak darajada takson sifatida 
etiro f etib dinofitalarni evolyutsiyada eukariotlardan ilgari ajralgan- 
ligini hisobga olib eukariotlarni keng m anoda m ezokariotlar va 
eukariotlarga b o ‘ 1 ishini taklif etishgan. Keyingi yillarda dinofita­
larni m olekulyar - genetik jihatidan olib borilgan tadqiqotlar ulami 
ikkilamchi soddalashgan mumkinligi eng soddalariga ham emas 
xakikiy eukariotlarga mansubligi anik b o ‘ldi. Bu m alum otlar 
dinofitalarni infuzoriyalar bilan yaqinligini k o ‘rsatadi. Shu boisdan 
P rotozoa
va 
Apicom plexa
uch guruh organizm larni alveolobiontlar 
(.
Alveololis
) olamiga biriktirishini taklif etishadi.
Dinofitalarning sistematikasi xali yetarli darajada ishlanmagan. 
U lar ‘necha sinf va tartiblarga taksimlanishi, turkum lardagi turlar 
soni xaqida ham anik m alum otlar y o ‘q. Bu aloxida guruhlarni 
yetarlicha o ‘rganilm aganligi, avtotroflari bilan shu g‘ullanadigan 
botaniklam i geterotroflari qiziktiradagan zoologlam ing o ‘zaro mos 
kelm asligida. Botanikaga oit adabiotlarida I. D. Dodge klasifi- 
katsiyasi b o ‘yicha ular Dinophyceae sinfiga, va R. A. Fenosom e et 
al., b o ‘yicha to ‘rt sinfga (Dinophyceae, Noeticuciphyceae, Blasto- 
dinaceae, Syndiniophyceae) b o ‘lingan.
B iz bayon qilayotgan ushbu darsligim izda G. A. Belyakova va 
boshqalar (2006) darsligida keltirilganlarni qabul qildik. Unga k o ‘ra 
R. A. Fensom e et al (1993) b o ‘yicha 14 tartibdan bizning xududim iz 
sharoitida tarqalgan, sistematika jihatidan ahamiyatli deb hisoblagan 
vakillar mansub tartiblar xakida m alumotlar keltiram iz.