O'zbekistonda Arxeologiya Ilm-fanining rivojlanishi

O'zbekistonda Arxeologiya Ilm-fanining rivojlanishi.

Odamzod jamiyatining paydo bo'lishi uzoq otmishga borip taqaladi. Qadimgi davrni organish esa xozirgi davrining asosiy masalalarining biri hisoblanadi. Qadimgi davrnin“Arxeologiya” fani o'rganadi.”Arxeologiya” yunoncha “arxaios”- qadimiy, logos-ilm-fan manolarin ifoda etadi. Bu so'zlardan qadimgi davrni o'rganuvchi, tarixning bitta yonalishi degan yakun keladi. “Qadimgi davrdagi odamlarniñ ishlatgan mehnat vositalari, suyak qoldiqlari, aslahalari, zargarlik buyimlari va boshqa moddiy va madaniy asboblari qoldiqlari odamzod jamiyatining tarixini izzertlep o'rganishchilar - Arxeologlar bo'llaradi. “Ol odamzod tomonidan qadimiy davrda dóretken materiyalliq madeniy meroslardi izzertlep, odamzod tarixini takroriy tiklep jazotuǵin ilm-fan - Arxeologiya ilm-fani deb ataladi”. (5). Arxeologiya zardamishti yani tarixti o'zining arxeologiyaliq manbalari, tabilmalari, harqiyli artifaktlari, turli qolyozmalari va tarixiy esdaliklar tamalinda ochib beradi. Arxeologiyaliq manbalar 2 turga bo'linadi : 1) Tabiiyiy manbalar, inson va hayvon suyaklari, o'simlik qoldiqlari, geologiyaliq qoplamalar va. t. b. 2) Sun'iy manbalar yaki inson tomonidan yaratilgan manbalar. Ular mehnat vositalari, aslahalar, xojaliq buyimlari, jartas rasmlari, siyiniw orinlari, qal'aish va suvlarǵariw qurilmalari, esdalik orinlari kiradi. Arxeologiya tarix faniniing bitta tormaǵi bo'lsada insoniyatqa ko'plab maǵliwmatlar jetkere oladi. Tarix va Arxeologiya o'zaro bog'lamista bo'llarib ular o'zining izzertlew usili bilan ajralip turadi. Tarix qadimiy davrni yozma manbalar, turli qo'l yozmalar tamalinda o'rgansa, Arxeologiya yozish paydo bo'lmastan oldinǵi davrni yani odamzod jamiyatining paydo bo'lip mehnat vositalarini ishlay boshlagan davrdan e'tiboran o'rganadi. (taxminan 2, 5-3 mln jil oldin). Shuning uchtalarinda yozish paydo bo'lmastan oldinǵi davrni Arxeologiyaliq manbalar va tabilmalar tamalinda o'rganamiz.

“Arxeologiya ko'plab fanlar bilan tiǵiz baylanista bo'llaradi. Ular tarixiy qasamropologiya, epigrafiya, lingvistika, etnografiya, numuzmatika va bitta satr tabiiyiy fanlar irsiyat, geologiya, asaleobotanika va asaleozologiya va shu asnodada bitta qancha aniq fanlar bo'lgan matematika, geometiriya fanlari da Arxeologiya bilan tiǵiz baylanista urganiladi”. (2)

“Arxeologiya insoniyat zardamishin tarixini o'rganishda Arxeologiyaliq ekspeditciyalar sababdan tabilgan olg'ashqi makanlar va shaharlar, qal'aish va suvlarǵariw qurilmalari, toshqa o'ylarilgan rasmlar va boshqada narsalay manbalardi tug'ra tariqasi o'rganish usili tushuniladi. Arxeologiyaliq ekspeditciyalar va o'tryadlar is uslubi 3 turda : Arxelogiyaliq qidiriw, sinaw va qaziw usulinda olib bariladi”. (4)

O'zbekistonda va shuning ichida Qoraqalpog'istonda Axelogiyaliq izzertlewler XIX asr oqirinda boshlanadi. Tamalinan XX asrning 30 -jillarinan Arxelogiya ilm-fan sohai bo'llarib shakllana boshlaydi. Vatanimiz tarixini o'rganishda dastlap rus arxeolog olimlarining mehnati katta bo'llardi. Qoraqalpog'iston aymaǵinda dastlabki izzertlewdi 1928-jil Sonk-Peterbukli olim A. L. Melkov etnografiyaliq ekspeditciya tashkil qilib Qushxana tog' mikrooazisdegi shahar estaligin va quburistanin izzerteydi. Bundan so'ngg davrda 1928-1929 jillarda A. YU. Yakubovskiy Ko'na Urgenchti, Xojeli qolasi jonindaǵI Galma-galwir qolani o'rganib o'rta asrdegi Mizdahxan qolasin tovadi. 1937-jili S. P Tolstov va Y. Ǵulomov boshshiliǵinda Xorazm arxeologiyaliq va etnografiyaliq ekspeditciyasi tashkillashtirildi. S. P Tolstov boshshiliǵnda bu ekspedetciya Xorazm aymaǵnda 1937-1950 jillarda is olib bordilar. Bu ekspedetciya tomonidan Qoraqalpog'iston aymaǵindaǵI ko'plab esdaliklar urganildi va tariximiz tug'rali baholi maǵliwmatalar jiynaldi.

O'zbekistonda Arxeologiya ilm-fanining rivojlanishinda O'rta Osiyo mamlakatlik Universitetinda 1940-jili Arxeologiya kafedrasi ochilishi, 1943-jili bo'lsa O'zbekiston ILimler Akademiyasining Tarix va Arxeologiya Institutining ochilishi katta áhimiyetke ega bo'llardi. Shu tariqa maxalliy arxeolog kadrlar tayyorlana boshlanni. Ulardan : A. Asqarov, O. Islomov, M. Mambetullayev, M. Turebekov, Ǵ. Xojaniyazov, M-SH. Qidrniyazov, SH. Odilov va boshqalardi keltirsak bo'llaradi. XX asrning 50-jillardiń oqirinan Orol bo'yi Arxeologiyaliq esdaliklari qazip izzertlene boshlaydi. 1959-jili O'zbekiston ILimler Akademiyasi Qoraqalpog'iston filiali tashkil etilib, oniń tarkibina Arxeologiya va etnografiya sektori ochilib Arxeologiya ilm-fani va shu asnodada o'sadi. 1960-jil Amudariya Daltasiniń chap tomonidagi esdaliklari, 1972-1985 jillari Qoraqalpoq Arxeloglari Ustyurt fazosinde o'rta asaleolid davri esdaliklari (Barobarn, Tiyraq qudiq, Shoxpaqti) Sak-massaget, Sarmat qavmlari shahar qal'alarini izzerteydi. 1970-jili O'zbekiston hukumati qarori bilan Samarqand qolasinda O'zbekiston Ilm-fanlar Akademiyasining Arxeologiya Instituti ochilib, Arxeologiyaliq esdaliklarni izzertlewge va shu asnodada e'tibor berildi.

“Ǵáresizlik jillarinda madeniy va tarixiy meroslar xorǵaliwin táminlew, o'rganish va bu bo'yinsha xaliq-oroliq birgalikda ishlasiwdi táminlew va rivojlantiriw O'zbekistonda mamlakatlik siyosatniń áhimiyeti yo'nalishlarining biri bo'llardi. Xozirgi davrda ko'plab xorijiy mamlakatlari bilan elimimizda birgalikda ishlasiwler, qo'shma ekspedetciyalar is olib barip otir. Solardan 1995-jildan e'tiboran Mablag'xan qolada (Beruniy tumani ) O'zbekiston ILimler Akademiyasi Qoraqalpog'iston shu'basi bilan Sidney Universiteti (Avstraliya ) bilan shartnoma tamalinda is olib barip otir.

Nizam bo'yinsha Arxeologiyaliq esdaliklar xalqimizdiń madeniy miyras obyektleri bo'llarib ular mamlakat tomonidan xorǵaladi. “Madeniy bayliqlardi olib shiǵiwdi qo'riqlash va ulardan foydalanish (1998), “Madeniy miyras obyektlerin qo'riqlash va ulardan foydalanish (2001), “Arxeologiyaliq miyras obyektlerin qo'riqlash va ulardan foydalanish (2009), haqqinda nizamlar qabillandi. (6) Sonliqtan Arxelogiyaliq esdaliklarni qo'riqlash va tug'ra foydalanish har birimizdiń voziypamiz hisobaland