Sharobiddin tojiboyev, nasibaxon naraliyeva

androsporangiy 
deb atalib har bir androsporangiyda 
bittadan androspora chiqib, qisqa vaqt suvda suzganidan keyin 
oogoniyga yoki uni yonidagi hujayraga o'rnashadi va unib pakana
54

---

erkak 
o'sim likka aylanadi. Bu o ‘simlik 1-2 yoki bir necha hujay­
radan iborat holos. Erkak o'sim likda darrov anteridiy yuzaga keladi, 
undan anterizoidlar chikib, oogoniyning mahsus tirqishi orqali kirib 
uni urugiantiradi. Zigota uch qavatli qalin po'st bilan o ‘raladi, 
qizg'ish qo‘r»g‘ir tusga kiradi va oosporaga aylanadi. Oospora unib 
4 ta zoosporaga aylanadi va ulam ing har biri yangi suvo‘tga 
aylanadi.
Q o 'n g ir suvo'tlarning k o ‘pchiligida gametofit va sporofitni 
morfologiyasi o ‘xshash boMishi va o ‘xshamasa ham ular mustaqil 
holda rivojlanadi. Shunga kura; q o ‘n g ‘ir suvo’tlarni rivojlanishida 
izom orf va geterom orf tarzdagi rivojlanish kuzatiladi. Geterom orf 
rivojlanislula ulardan bittasi albatta mikroskopik tuzulishli b o ia d i. 
K o ‘pincha u gametofit. M akroskopik tuzulishli tallom (sporofit) 
odatda substrat bo‘ylab joylashadigan 
protonema 
deb ataladigan 
ipdan boshlanadi. Agar protonemada ko'payish hosilalari yuzaga 
kelib. ular keyinchalik yirik tallomni hosil qilsa, uni 
pleti/m otailus
deyiladi.
Q o‘n g ‘ir 
suv o‘tlarda 
geterom orf rivojlanishni 
Cutleriya 
misolida bayon etamiz. Uning bir yillik gametofit tallomini bo'yi 15 
sm 
atrofida keladi. 
Sporofit tallom bir yoki k o ‘p yillik, 
po'sloqsim on, diametri 10 sm atrofida. Uning sporangilarida 8-32 
zoosporalar hosil b o ia d i Cutleriya turkumining turlarini gametofit 
va sporofiti ular tarqalgan sarhadning turli qismlarida ro ‘y beradi. 
Bu suvo‘tini labaratoriyada o ‘stirilganda zoosporalardan gameto- 
fitni emas, balki sporofit rivojlanishi kuzatilgan. U rugianm agan 
urg‘ochi gam etalarning unishidan sporofitni yuzaga kelishi ro ‘y 
berishi mumkin, ulardan rivojlangan gaploid sporofitlarda game- 
tofitni o ‘simtalari rivojlangan.
G eterom orf rivojlanishni q o ‘n g ‘ir suvo'tlarga aynan mos 
keladigan Laminariales tartibiga mansub suvo'tlarda kuzatiladi. 
Yctilgan sporofit ancha katta o ‘simlik b o iib , buyi 0,5-10 m keladi. 
Ayrim lari 20 m, eng kattalarini uzunligi esa 50 m gacha boradi. 
Sporofitda zoosporalarni yuzaga kelishi meyoz jarayoni bilan birga 
r o ‘y beradi. Har bir sporangiyda u rg ‘ochi va erkak gametofitni hosil 
qiladigan sporalami soni teng b o ia d i. Zoosporangiydan chiqqan 
zoosporalar m a iu m muddat suvda so ‘zib, substratda xivchinlarini 
yo'qotadi, 
yum aloklashadi 
va 
tinim 
davrini 
oiam ayd ig an
55

---

em b rio sp o ra g a aylanadi. Gametofit ayrim jinsli va monok> 
giyasidan farq qilmaydi.
Lami nariyala rning gametoflti tarmoqlangan ipsimon k o 'p
hujayrali, gametofit gam etangiylar hosil qilguncha 1-4 oy yashaydi. 
Mubit harorati ko'tarilsa u bir yilgacha yashashi mumkin. Urg'ochi 
gametofitda tuxum hujayralar hosil bo 'lib , ular tashqariga chiqqach 
o 'z faoliyatini to ‘xtatadi. Tuxum hujayra p o 'st bilan o'ralib, tinim 
davrini o ‘tamay unadi va rivojlana boshlaydi.
Gametofitm rivojlanishi Fucales tardbiga mansub q o 'n g 'ir 
suvo'tlarda o ‘ziga xos holda ro ‘y beradi. Gametofit bulinayotgan 
parasporaning 
yuqorigi 
hujayrasi dan 
boshlanadi. 
Gametofit 
sporofit taliomming ham m a qismi bo ‘ylab joylashadi yoki u 
tallomning uchki qismida qalinlashgan o 'rin d iq -retsep tak u k la 
joylashadi. Qizil suvo'tlarning rivojlanishida harakterli bosqich 
hosil bo'lm aydi. Ularning spora va gametalari xivchinsiz. Qizil 
suvo'tlarning rifojlanishi ancha m urakkab jarayonlami o 'z ichiga 
oladi.
Qizil suvo'tlarning erkak gam etalari-spcrmatsiylar bittadan- 
spermatogoniylarda
yuzaga keladi. Ulardagi xlorofillsiz ko'payish 
hosilasini k arp o g o n deyiladi. Karpogon urug'langandan keyin, 
karpospora tutgan mahsus ip-gonimoblast hosil bo'ladi.
Qizil suvo'tlarning rivojlanishida jinsiy va jinssiz rivojlanish 
navbatlashib turadi. Ammo, q a t’iy ravishdagi jinsiy va jinssiz 
avlodlam i almashinuvi ro 'y bermaydi.
Jinsiy va jinssiz ko'payish uchun hizmat qiladigan hosilalar 
odatda har xil o'sim liklarda rivojlanadi. M ono-,bi-va tetrasporalar 
sporofitda, oogoniy va sperm atangiylar gametofitda rivojlanadi. 
S uvo'tlar 
barcha 
gum hlarining 
rivojlanishiga 
ularni 
tarixiy 
tarqkiyotiga nuktai nazardan qaraydigan bo'lsak, quyidagi asosiy 
bosqichlarni ko'rishim iz mumkin;
1.Hujayrani 
bir 
necha 
bulaklarga 
bo'linishi 
va jinsiy 
ko'payishidagisiklom orfoz.
2.B o‘linishni m a ’lum sonda bo'lishi va belgilangan miqdordagi 
yangi hujayralarni hosil bo'lishi. Sporani yuzaga kelishi.
3. Gologam iya asosidagi jinsiy jarayonni paydo bo'lishi.
4. Gam etalam i hosil bo'lishi va izo-, anizo- va oogam iyani 
sodirligi. Spora va gam etalam i hosil qiluvchi maxsus hosilani
56

---

yo'qligi. ham ma organizmlar imkoniyat dara Iasi dag i gametospo- 
radan iborat.
5.Qayta tiklanadigan sporofitni hosil b o iish i. Gametospo- 
rofitiling rivojlanishida m a’lum taitibda boim ag an almashinuvni va 
tiklanadigan sporofitni yuzaga kelishi.
6. Rivojlanishida sporofit va gametofitni navbatlanishi.
7 .
Rivojlanishida bir morfologik tuzulishni ikkinchisidan 
ustunlik qilishi (dominantligi).
8. Dibiontda keyingi avlodning o ‘simtalarini yuzaga kelishi.
SU V O ‘T IA R N 1 N G E K O L O G IY A SI
Suvo‘tlar-fotoavtotrof 
organizmlar. 
Ularni 
rivojlanishiga 
y o ru g iik , harorat. ugierod manbai, organik bo im ag an va organik 
m oddalar hal qiluvchi ta ’sir qiladi.
S u v o ila r boshqa o'sim liklar kabi gidrosfera, atmosfera va 
litosferadagi barcha yashash muhitlarni egallagan. Ularni tuproqda 
uni yuzasida, daraxtlar p o ‘stloqlari, loydan qilingan devorlar 
kabilarda, shu bilan bir qatorda ularni o'sishi kutilmagan joylar, 
hatto quniliklarda ham uchratish mumkin.
S u v o ilam in g rivojlanishiga ta ’sir etuvchi omillar, yuksak 
o'sim liklardagi kabi tirik organizm larni hayoti bilan b o g iiq boMgan 
va b o g iiq boim aganlarga b o iin ad i. K o'pchilik omillar ayniqsa, 
abiotik, cheklovchi, y a’ni suvo‘tni o'sishi va rivojianishini to'xtatib 
q o ‘yadi. Cheklovchi sifatida ta ’sir etuvchi om illar turli suvo‘t 
guruhlariga bir xil ta ’sir qilmaydi, Suv muhitidagi cheklovchi 
om illarga harorat, suvni tiniqligi, oqim tezligi, unda erigan 
kislodorodni miqdori hisoblanadi. Quruqlikdagilar uchun ob-havo- 
harorat, namlik, y o ru g iik , kabilar hamda s u v o i o'sadigan joyni 
tuzilishi va tarkibi hisoblanadi.