|
androsporangiy
deb atalib har bir androsporangiyda
bittadan androspora chiqib, qisqa vaqt suvda suzganidan keyin
oogoniyga yoki uni yonidagi hujayraga o'rnashadi va unib pakana
54
erkak
o'sim likka aylanadi. Bu o ‘simlik 1-2 yoki bir necha hujay
radan iborat holos. Erkak o'sim likda darrov anteridiy yuzaga keladi,
undan anterizoidlar chikib, oogoniyning mahsus tirqishi orqali kirib
uni urugiantiradi. Zigota uch qavatli qalin po'st bilan o ‘raladi,
qizg'ish qo‘r»g‘ir tusga kiradi va oosporaga aylanadi. Oospora unib
4 ta zoosporaga aylanadi va ulam ing har biri yangi suvo‘tga
aylanadi.
Q o 'n g ir suvo'tlarning k o ‘pchiligida gametofit va sporofitni
morfologiyasi o ‘xshash boMishi va o ‘xshamasa ham ular mustaqil
holda rivojlanadi. Shunga kura; q o ‘n g ‘ir suvo’tlarni rivojlanishida
izom orf va geterom orf tarzdagi rivojlanish kuzatiladi. Geterom orf
rivojlanislula ulardan bittasi albatta mikroskopik tuzulishli b o ia d i.
K o ‘pincha u gametofit. M akroskopik tuzulishli tallom (sporofit)
odatda substrat bo‘ylab joylashadigan
protonema
deb ataladigan
ipdan boshlanadi. Agar protonemada ko'payish hosilalari yuzaga
kelib. ular keyinchalik yirik tallomni hosil qilsa, uni
pleti/m otailus
deyiladi.
Q o‘n g ‘ir
suv o‘tlarda
geterom orf rivojlanishni
Cutleriya
misolida bayon etamiz. Uning bir yillik gametofit tallomini bo'yi 15
sm
atrofida keladi.
Sporofit tallom bir yoki k o ‘p yillik,
po'sloqsim on, diametri 10 sm atrofida. Uning sporangilarida 8-32
zoosporalar hosil b o ia d i Cutleriya turkumining turlarini gametofit
va sporofiti ular tarqalgan sarhadning turli qismlarida ro ‘y beradi.
Bu suvo‘tini labaratoriyada o ‘stirilganda zoosporalardan gameto-
fitni emas, balki sporofit rivojlanishi kuzatilgan. U rugianm agan
urg‘ochi gam etalarning unishidan sporofitni yuzaga kelishi ro ‘y
berishi mumkin, ulardan rivojlangan gaploid sporofitlarda game-
tofitni o ‘simtalari rivojlangan.
G eterom orf rivojlanishni q o ‘n g ‘ir suvo'tlarga aynan mos
keladigan Laminariales tartibiga mansub suvo'tlarda kuzatiladi.
Yctilgan sporofit ancha katta o ‘simlik b o iib , buyi 0,5-10 m keladi.
Ayrim lari 20 m, eng kattalarini uzunligi esa 50 m gacha boradi.
Sporofitda zoosporalarni yuzaga kelishi meyoz jarayoni bilan birga
r o ‘y beradi. Har bir sporangiyda u rg ‘ochi va erkak gametofitni hosil
qiladigan sporalami soni teng b o ia d i. Zoosporangiydan chiqqan
zoosporalar m a iu m muddat suvda so ‘zib, substratda xivchinlarini
yo'qotadi,
yum aloklashadi
va
tinim
davrini
oiam ayd ig an
55
em b rio sp o ra g a aylanadi. Gametofit ayrim jinsli va monok>
giyasidan farq qilmaydi.
Lami nariyala rning gametoflti tarmoqlangan ipsimon k o 'p
hujayrali, gametofit gam etangiylar hosil qilguncha 1-4 oy yashaydi.
Mubit harorati ko'tarilsa u bir yilgacha yashashi mumkin. Urg'ochi
gametofitda tuxum hujayralar hosil bo 'lib , ular tashqariga chiqqach
o 'z faoliyatini to ‘xtatadi. Tuxum hujayra p o 'st bilan o'ralib, tinim
davrini o ‘tamay unadi va rivojlana boshlaydi.
Gametofitm rivojlanishi Fucales tardbiga mansub q o 'n g 'ir
suvo'tlarda o ‘ziga xos holda ro ‘y beradi. Gametofit bulinayotgan
parasporaning
yuqorigi
hujayrasi dan
boshlanadi.
Gametofit
sporofit taliomming ham m a qismi bo ‘ylab joylashadi yoki u
tallomning uchki qismida qalinlashgan o 'rin d iq -retsep tak u k la
joylashadi. Qizil suvo'tlarning rivojlanishida harakterli bosqich
hosil bo'lm aydi. Ularning spora va gametalari xivchinsiz. Qizil
suvo'tlarning rifojlanishi ancha m urakkab jarayonlami o 'z ichiga
oladi.
Qizil suvo'tlarning erkak gam etalari-spcrmatsiylar bittadan-
spermatogoniylarda
yuzaga keladi. Ulardagi xlorofillsiz ko'payish
hosilasini k arp o g o n deyiladi. Karpogon urug'langandan keyin,
karpospora tutgan mahsus ip-gonimoblast hosil bo'ladi.
Qizil suvo'tlarning rivojlanishida jinsiy va jinssiz rivojlanish
navbatlashib turadi. Ammo, q a t’iy ravishdagi jinsiy va jinssiz
avlodlam i almashinuvi ro 'y bermaydi.
Jinsiy va jinssiz ko'payish uchun hizmat qiladigan hosilalar
odatda har xil o'sim liklarda rivojlanadi. M ono-,bi-va tetrasporalar
sporofitda, oogoniy va sperm atangiylar gametofitda rivojlanadi.
S uvo'tlar
barcha
gum hlarining
rivojlanishiga
ularni
tarixiy
tarqkiyotiga nuktai nazardan qaraydigan bo'lsak, quyidagi asosiy
bosqichlarni ko'rishim iz mumkin;
1.Hujayrani
bir
necha
bulaklarga
bo'linishi
va jinsiy
ko'payishidagisiklom orfoz.
2.B o‘linishni m a ’lum sonda bo'lishi va belgilangan miqdordagi
yangi hujayralarni hosil bo'lishi. Sporani yuzaga kelishi.
3. Gologam iya asosidagi jinsiy jarayonni paydo bo'lishi.
4. Gam etalam i hosil bo'lishi va izo-, anizo- va oogam iyani
sodirligi. Spora va gam etalam i hosil qiluvchi maxsus hosilani
56
yo'qligi. ham ma organizmlar imkoniyat dara Iasi dag i gametospo-
radan iborat.
5.Qayta tiklanadigan sporofitni hosil b o iish i. Gametospo-
rofitiling rivojlanishida m a’lum taitibda boim ag an almashinuvni va
tiklanadigan sporofitni yuzaga kelishi.
6. Rivojlanishida sporofit va gametofitni navbatlanishi.
7 .
Rivojlanishida bir morfologik tuzulishni ikkinchisidan
ustunlik qilishi (dominantligi).
8. Dibiontda keyingi avlodning o ‘simtalarini yuzaga kelishi.
SU V O ‘T IA R N 1 N G E K O L O G IY A SI
Suvo‘tlar-fotoavtotrof
organizmlar.
Ularni
rivojlanishiga
y o ru g iik , harorat. ugierod manbai, organik bo im ag an va organik
m oddalar hal qiluvchi ta ’sir qiladi.
S u v o ila r boshqa o'sim liklar kabi gidrosfera, atmosfera va
litosferadagi barcha yashash muhitlarni egallagan. Ularni tuproqda
uni yuzasida, daraxtlar p o ‘stloqlari, loydan qilingan devorlar
kabilarda, shu bilan bir qatorda ularni o'sishi kutilmagan joylar,
hatto quniliklarda ham uchratish mumkin.
S u v o ilam in g rivojlanishiga ta ’sir etuvchi omillar, yuksak
o'sim liklardagi kabi tirik organizm larni hayoti bilan b o g iiq boMgan
va b o g iiq boim aganlarga b o iin ad i. K o'pchilik omillar ayniqsa,
abiotik, cheklovchi, y a’ni suvo‘tni o'sishi va rivojianishini to'xtatib
q o ‘yadi. Cheklovchi sifatida ta ’sir etuvchi om illar turli suvo‘t
guruhlariga bir xil ta ’sir qilmaydi, Suv muhitidagi cheklovchi
om illarga harorat, suvni tiniqligi, oqim tezligi, unda erigan
kislodorodni miqdori hisoblanadi. Quruqlikdagilar uchun ob-havo-
harorat, namlik, y o ru g iik , kabilar hamda s u v o i o'sadigan joyni
tuzilishi va tarkibi hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
