Sharobiddin tojiboyev, nasibaxon naraliyeva

16

---

FI L O G
ENETI
К SISTEM 
ALAR
Organik olam sistemasi tabiiy va sun’iy bo'lishi mumkin. 
Tabiiy sistemalar olimlar tak lif etgan belgi (kriteriy)larga bog'liq 
emas, ular organizm lar orasidagi evolyutsion aloqadorliklarini aks 
ettiradi. Bunday sistemalami filogenetik deyiladi.
S un’iy sistem alam i biologik xilma-xillikni oson y o 'l bilan 
tavsiflab sistemalashtiriladi. Odam 80% dan ko'proq m a’lumotlarni * 
ko'zi bilan olganligi tufayli biologik xilma-xillikni o'rganishda 
biogeotsenoz a ’zolarni morfologik jihatdan tavsiflash bilan mor- 
fologik o'xshashliklar asosida bayon etiladi. Qiyosiy morfologiya 
yuksak eukariot organizmlarning klassifikatsiyasida hal qiluvchi 
bo'ldi. O 'sim liklar klassifikatsiyasida morfologik tuzilish ulaming 
ko'payishi (sporaband va spora, gul va urug') hal qiluvchi belgi 
hisoblanadi.
Biroq morfologik belgilarga asoslangan tuban o'sim liklarning 
ko'plab guruhlarini sistemasi su n ’iy b o'lib qoldi. Bunday sistemalar 
alohida taksonlar orasidagi genetik aloqalarni ifodalamaydi va 
biologik xilm a-xillikni tavsiflashda shundaylikni bajaradi, xalos. Bu 
holat uchta sabab bilan bog'liq.
1. Tuban organizmlardagi belgilam ing yuksaklarga qaraganda 
ozligi. N. A. Gaydukov “yopiq u ru g 'li o'sim liklarning bitta gulidagi 
belgilar bizningcha barcha tuban suvo 'tlar tanasidagi belgilardan 
k o 'p ”, deb deb yozadi. Z am burugiarning ko'pchiligini tanasi mitse- 
liydan iborat, u tarmoqlangan ip holida. M itseliy morfologiyasini 
o'rganish Zygom ycetes sinfi zam burug'larni ko'pchiligida (ham- 
masida emas) mitseliy ko'ndalang to'siqsiz, Assomycetes va 
Bazidiom ycetes sinflarida to'siqli.
2. 
Tuban 
organizmlarning 
filogenetik uzoq 
guruhlarini 
morfologik evolyutsiyasida paralellizm ni bo'lishi. Masalan, bir 
hujayrali, harakatlanmaydigan yashil suvo't, jinssiz ko'payaoladi 
holosligidan Chlorella nomlangan. Filogenetik tahlil ko'rsatadiki, 
Chlorella kabi suvo'tlar yashil suvo'tlarning Chlorophyceae va 
Trebouxiophyceae sinflarida ham uchraydi. Bir xil tuzilishli 
suvo'tlar-kokkoidlar (bir hujayrali va koloniya hosil qiluvchi 
harakatlanm aydiganlar), ipsimon va yassi yaproq tuzilishlilar yashil 
suvo'tlarning turli sinflarida hatto turli bo'lim larida ham uchraydi.
17

---

Xuddi shu holat zam burug‘larda ham namoyon boMadi. Jinsiy 
ko'payishni yo'qotgan, faqat kurtaklanish bilan ko ‘payadigan 
achitqi hujayralari Candida turkum iga mansub, shunga qaramay 
fdogenetik jihatdan ular xaltachali va bazidiyali sinflarga mansub 
boMishi mumkin. Filogenetik jihatdan turli Chytridiom ycetes, 
Hiphochytridiomycetes va Oom ycetes sinflarida tekinxo‘r hayoti 
tufayli tallomni tuzilishida paralellizm ro ‘y berganligini k o ‘rish 
mumkin.
Olpidium, Anisolpidium va Olpidiopsis turkum larida tallom - 
ning monokarpligi (zoosporalilarga boMinib ketishi) turli sinflarga 
mansub boMishiga qaram ay juda o'xshash. Turli tartib hatto 
sinflarga mansub zam burugTarda jinsiy k o ‘payishdagi bitta shu 
m orfologik tip turlicha boMishi mumkin.
ZamburugMarning jinsiy ko ‘payishiga asoslangan klassifi- 
katsiya har doim ham tabiiy sistemani yaratmaydi. Masalan, bazi­
diom itsetlam ing ochiq tuzilishli mevatanalari boMganlami gim eno­
m itsetlar guruhiga, yopiqlarini gasteromitsetlarga birlashtiriladi. 
Filogenetik tahlil ularni birlashtirish ayrim tartiblar gimeno ham da 
gastrom itsetlam i birlashtirish zamrligini k o ‘rsatadi.
3. 
Tuban va yuksak formalarda evolyutsiya jarayonlaini turli 
tipdaligi. Yuksak tuzilishli eukariotlarning tarixiy taraqqiyoti 
divergent harakteriga ega, y a ’ni bitta takson ajdodi bitta boMgan 
boshqa taksonlarni hosil qiladi. Bundan kelib chiqadiki, “har bir 
jam lanm agan muayyan tur monofilitik kelib chiqishga ildizga ega” 
(N .N .V oronin, 1999). Shu boisdan tarixiy taraqqiyot muntazam va 
uzoq harakterga ega.
XX 
asrdagi fundamental biologiyaning yirik yutugM eukariot 
hujayraning sim biotik kelib chiqishini muvaffaqiyatli isbotlangani 
hisoblanadi. XX asrning boshlarida m s botaniklari A .S.Fam itsin va 
K .S.M erejkovskiy xloroplastlar eukariotlarning ajdodi boMgan 
su v o 't hujayrasini yutishi bilan yuzaga kelgan, degan fikm i 
bildirishgan. XXasrning ikkinchi yarm ida bu gipoteza biokim yoviy 
ishlarda tasdig'ini topdi. M akrom alekulalar (DNK, RNK, oqsillar) 
tuzilishi m itoxondriy va xloroplastlarning replikatsiyasi bakteriya- 
lardagi bilan ancha o'xshash. Shunga asoslangan holda am erikalik 
L.M argelis eukariot hujayralam ing endosimbiotik kelib chiqish 
nazariyasini yaratdi.
18

---

M itoxondriylarning ajdodlari bo 'lib qirmizi fotosintezlovchi 
bakteriyalar bo'lishi mumkin. Eukariot hujayraning kelib chiqishini 
sim biotik gipotezasiga k o ‘ra m itoxodriysiz eukariot hujayra yo'q. 
Dastlabki eukarot hujayra prokariotlarning metobolitik uyushma- 
sidan yuzaga kelgan.
Plastidlar k o ‘k yashil 
suvo‘tlaridan kelib 
chiqqan. 
Bu 
plastidlarda o ‘z-o‘zidan kesiladigan leytsitin tRNK intronni (genni 
kodlanm aydigan qismi) mavjudligi bilan isbotlanadi. Bunday intron 
o ‘rganiIgan k o ‘k yashil suvo'tlarida bor, bakteriyalarda juda kam.
Tarixiy taraqqiyot davom ida endosimbiozlar eukariot hujayralar 
orasida k o ‘p karra yuzaga kelgan, natijada taraqqiyot jihatidan 
biotaning ko'plab mustaqil tarmoqlarini hosil qilgan.
Tuban eukariotlam ing morfologik va ekologo-tropik belgilari 
(kriteriy) asosida tuzilgan filogenetikasi yangi m a’lum otlar ta ’sirida 
m uvaffaqiyatsizlikka duch keldi. Endi organizmlarning ultrastruk- 
turalari va m etaobolizm i bo 'y ich a olingan yangi m a’lum otlar tahlili 
zarur.