Shamollarda qolgan hislarim

Download 178,62 Kb.

bet	1/9
Sana	31.12.2021
Hajmi	178,62 Kb.
	#277994

1 2 3 4 5 6 7 8 9

Bog'liq
1- 2050

Shu kun Margaret Mitchelning “Shamollarda qolgan hislarim” kitobining birinchi nashri dunyo yuzini ko‘rdi.
Garchand Mitchel nomi tarixda yakka -yagona asar muallifi bo‘lsa-da, mazkur kitob o‘z davrida boshqa barcha nashrlarni ortda qoldirib ketdi.
“Shamollarda qolgan hislarim” bir kunda ellik ming, bir yilda bir yarim millionlab nusxada sotilgan paytlar bo‘ldi.
Birinchi yilning o‘zidayoq kitob o‘n sakkiz tilga tarjima qilindi. Shu nomdagi filmlarning katta ekranlarga chiqarilishi asarning yanada ommalashuviga sabab bo‘ldi.
Kitobda o‘tgan asar boshlarida ro‘y bergan uzoq o‘tmishda qolgan voqyealar aks etgan.
Muhabbat, ehtiroslar, ayol qalbining turfa tovlanishlari, yoqimli makkoraliklar, beg‘araz shumlik, nozu istig‘nolar o‘ziga xos badiiy uslub edi.
Joziba bilan aks etgan mazkur roman hanuz e’tiborda va miollionlab kitobxonlar e’tirofida.
Bosh qahramon Skarlettning har qanday vaziyatda o‘zini yo‘qotmay, umid bilan “Erta bir gap bo‘lar”.
Roman, 1861-yildan 1873-yilgacha sodir boʻlgan voqealarni oʻz ichiga qamrab olgan.
Shuning uchun ular qullikni bekor qilishga axd qiladilar.
Lekin janubliklar, bunday qarorga norozilik koʻrsatib, xususiy davlat yaratishga urunadilar.
Bosh qahramon Skarlett OʻHara kamyob qobiliyatga ega- u uchratgan barcha erkaklarni maftunkor qila oladi.
Skarlettning fikri boʻyicha, Djonsboro shahrida yashovchi har bir yigit uni sevadi.
Shubhasiz, ular qatoriga Eshli Uilks ham kiradi. Lekin kutilmaganda Eshli amakisining qizi Melani bilan unashtiriladi.
U hamma narsa oʻz joyiga tushishiga ishonadi va Eshliga erga tegishni umid qiladi.
Ammo Eshli, oʻz vaʼdasining ustidan chiqishi kerakligini va nima boʻlgan taqdirda ham Melaniga uylanishini aytadi.
Tasodifan bu suhbatni Rett Batler eshitib qoladi, birdan sarosimaga tushib, Skarlett xonadan yugurib chiqib ketadi.
Koʻp oʻtmay, Melanining akasi Charlz Gamilton, Skarlettning qoʻlini soʻraydi.
Ular Eshli Uilks va Melani Gamiltonlarning toʻyligidan bir kun oldin nikoh quradilar.
Skarlett taxta tiladigan zavodga ketayotganida unga bezorilar hujum qilishadi.
Biologiya — hayot haqidagi fan bo‘lib, yunoncha “bios” — hayot, “logos” — ta’limot (fan) degan ma’noni anglatadi.
Biologiya atamasi 1802- yilda fransuz olimi J.B.Lamark va nemis oli- mi G. R. Treviranus tomonidan fanga kiritilgan.
Biologiya hayot, uning shakllari, tuzilishi, rivojlanish qonuniyatlari to‘g‘risidagi fandir.
Biologiya tadqiqot va tekshirish obyektiga ko‘ra bir qancha sohalarga botanika, zoologiya, anatomiyaga bo‘linadi.
Odam va uning salomatligi — odam organizmi va organlar hamda organlar sistemasining tuzilishini o‘rganadi.
. Hozirgi vaqtda biologiyaning asosiy yo‘nalishlaridan biokimyo, molekular biologiya, biofizika, genetik injeneriya, biotexnologiya kabi fanlar jadal rivojlanib bormoqda.
Biokimyo — organizm hayot faoliyatini tashkil etuvchi kimyoviy moddalar va jarayonlar haqidagi
Biologiya — sitologiya va genetika, evolutsion ta’limot, ekologiya, paleontologiya, embriologiya, molekular biologiya, biokimyo, biofizika, biogeotsenologiya hamda tabiatshunoslikning boshqa sohalaridagi bil imlar asosida shakllangan kompleks fandir.
Kuzatish usuli. Eng dastlabki usullardan bo‘lib, biologiya fanining ilk rivojlanish davrida keng qo‘llanilgan.
Uning yordamida har qanday biologik hodisani tasvirlash, ta’riflash mumkin.
Kuzatish usuli bugungi kunda ham o‘zining ahamiyatini yo‘qotgan emas.
Bu usuldan tirik organizmlarni miqdor va sifat ko‘rsatkichlarini ta’riflashda foydalaniladi.
Taqqoslash usuli tirik organizmlarning turli sistematik guruhlar, organizmlar, biogeotsenozlarning tarkibiy qismlaridagi o‘xshashlik va far- qini aniqlash yo‘li orqali ularning mohiyatini ochishga asoslangan.
Bu usulda olingan ma’lumotlar bilan hujayra nazariyasi, biogenetik va irsiy o‘zgaruvchanlikning gomologik qatorlari qonuni kashf etilgan.
Tarixiy usulning biologiyada qo‘llanishi Ch.Darvinning nomi bilan bog‘liq.
Bu usul biologiyada chuqur sifatiy o‘zgarishlarning vujudga kelishiga sabab bo‘lgan omillarni o‘rganadi.
Mazkur usul yordamida organik dunyoning evolutsion ta’limoti yaratildi.
Eksperimental yoki tajriba usuli biologiyada 0‘rta asrlarda (Abu Ali ibn Sino) boshlangan bo‘lsa, fizika va kimyo fanlarining ravnaqi tufayli keng qo‘llanila boshlandi.
Bu usul bilan organizmlardagi voqea-hodisalar boshqa usullarga nisbatan chuqur o‘rganiladi.
Bugungi kunda yuqorida berilgan usullar biologiyaning tegishli sohalarida foydalanib kelinmoqda va ular birbirini to‘ldiradi.
Umumbiologik qonuniyat- lardan xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida xilma-xil muammolar yechimi- ni topishda keng foydalaniladi.
Kelajakda biologiyaning amaliy ahamiyati yanada ortib boradi.
Chunki yer yuzida aholining soni yildan yilga ortib bormoqda.
Bu esa aholini oziq-ovqat va kiyim-kechakka bo‘lgan ehtiyoji- ni ortishiga sabab bo‘lib boradi.
Bu borada mikroorganizmlar, o‘simliklar, hayvonlarning yuqori mahsuldor shtammlari, navlari va zotlarini yaratish katta ahamiyat kasb etadi.
Tirik organizmlar xilma-xil bo‘lishiga qaramay, ularning barchasi hujayraviy tuzilishga ega hamda o‘xshash kimyoviy ele- mentlar va moddalardan iborat.
hujayra tiriklikning barcha xos- salarini o‘zida mujassamlashtirgan eng kichik birlikdir.
organizm bilan tashqi muhit o‘rtasida doimo moddalar va energiyaalmashinuvi sodir bo‘lib turadi.
Tirik organizmlarning muhim xossasi oziq va quyosh nuridan tashqi energiya man- bai sifatida foydalanishidir.
Energiya bir organizmdan ikkinchi organizmga organik modda ko‘rinishida beriladi.
organizmdagi moddalar almashinuvi asosini assimilyatsiya vadissimilyatsiyajarayonlari tashkil etadi.
Moddalar almashinuvi organizmdagi hujayralarning tiklanishi, o‘sishi va rivojlanishini ta’minlaydi.
Barcha tirik mavjudotlar oziqlanadi. oziqlanish tashqi muhitdan ozuqa moddalarni o‘zlashtirishdir.
ozuqa barcha tirik organizmlar uchun zarur, chunki u organizmdagi hujayralarning tiklanishi, o‘sishi va boshqa ko‘pgina jarayonlar omili bo‘lib, modda va energiya almashinuv manbai hisoblanadi.
Tirik organizmlar o‘z hayot faoliyatini saqlab turishlari uchun doimiy ravishda energiya kerak bo‘ladi.
Organizmlar tashqi muhitdagi va o‘zida kuzatiladigan barcha o‘zgarishlarga ham sezgir bo‘ladi.
Buning uchun yashil o‘simliklarning quyosh nuri ta'siriga bo‘lgan munosabatini ko‘rsatib o‘tish kifoya. Demak, tirik organizmlar qo‘zg‘aluvchanlik xususiyati bilan tavsiflanadi.
Tirik organizmlarning muhim xususiyatlaridan yana biri ko‘pa- yishdir.
Ushbu xususiyat tiriklikning eng zaruriy omili hisoblanadi va shuning uchun ham sayyoramizda hayot davom etib kelmoqda.
Ko‘payish orqali tirik organizmlar o‘zi uchun xos bo‘lgan yana bir muhim xususiyat — irsiyat va o‘zgaruvchanlikni amalga oshiradi.
Biologiya fanining so‘ngi yutuqlari tufayli tirik organizmlar hayot har xil darajada tuzilganligi aniqlandi.
Tiriklikning tuzilish darajalarini hozirgi zamon biologiya fani molekula, hujayra, organizm, populyatsiyatur, biogeotsenoz va biosfera darajalariga bo‘lib o‘rganadi.
Keling, quyida tiriklikning asosiy tuzilish darajalarini ko‘rib chiqaylik.
Har qanday biologik sistema tuzilishi jihatidan qanchalik murakkab bo‘lmasin makromolekulalar.
Siz ko‘rib turgan barcha narsalar jism va moddalardan iborat: bino, mashina, daraxt, kitob, stol, stul.
Biz yashaydigan Yer, osmondagi Quyosh, Oy, yulduzlar ham jism.
Ba’zi jismlarni odamlar yasashadi Jismlar moddalardan tuzilgan bo‘ladi.
Moddalar tabiiy holda ham uchraydi ulardan har xil shakldagi jismlarni yasash mumkin.
Bunda g‘ildirak, ketmon, mashinalar — jismlar, temir esa moddadir
Mis, oltin, tuz, suv, shakar, biz nafas olayotgan havo ham moddadir.
Tabiatda uch- raydigan ko‘p moddalar uch xil: suyuq, qattiq va bug‘ holatida bo‘lishi mumkin.
Bir parcha muzni muzlatkichdan olib idishga solib qo‘ysak, u erib suvga aylanadi.
Demak, suv qattiq (muz), suyuq (suv) va bug‘ (gaz) holatida uchraydi
Har qanday jism va modda ma’lum bir og‘irlikka ega.
Uyingizda suvning uch holatda bo‘lishini tajriba qilib ko‘ring.
Buning uchun muzlatkichning muzxonasidan bir parcha muz oling.
U erib, suvga aylanadi. So‘ngra bu suvni qay- natsangiz bug‘ga aylanadi.
Bugun ertalab havo ochiq, ancha salqin bo‘ldi tushga kelib havo isidi.
Kechga borib osmonda bulut paydo bo‘ldi, Ozgina yomg‘ir yog‘di.
Havoning mana shunday qisqa vaqtdagi holati ob-havo deyiladi.
Bahor, yoz, kuz va qish fasllarining ob-havosi bir-biridan farq qiladi.
Ob-havoning qanday ekanligi uning belgi- lariga qarab aniqlanadi.
Havoning harorati, bulutlilik, yog‘inlar, shamollar ob-havoning belgilari deyiladi.
Ob-havoning qandayligini bilish uchun uni doim kuzatib turish kerak.
Kuzatish ma’lu- motlari «Ish daftari»ga yozib boriladi.
Havo harorati Havo isigan paytda termometr naychasi ichidagi simob kengayib, yuqoriga ko‘tariladi.
Simob shkaladagi qaysi raqamgacha ko‘tarilib borib to‘xtasa, havo harorati shuncha daraja bo‘ladi.
Havo issiq bo‘lsa, raqam oldiga «+», sovuq bo‘lsa «—» belgisi qo‘yiladi.
Termometr yordamida havo haroratini o‘lchang. Harorat necha daraja ekanini «Ish daftari»ga yozib qo‘ying.
Bugundan boshlab ob-havoni kuzatib boring va kelgusi dars bo‘ladigan kungacha ob-havo qanday bo‘lganligini «Ish daftari»ga yozib keling.
Bizning Vatanimiz — O‘zbekistonda har yili to‘rt fasl navbat bilan almashib keladi.
O‘simliklarning rangi ham har faslda turli ko‘rinishda bo‘ladi.
Fasllar almashinishi Quyoshga bog‘liq, quyoshdan kelayotgan nur Yer yuzini yoritib, isitadi.
Biz har shanba kuni sinfimizdagi partalarni, stol-stullarni artib, polni yuvamiz.
Sinf xona- sidagi gullarni parvarish qilamiz, ularning tuvagiga suv quyamiz. Shundan keyin maktab hovlisini supuramiz.
Yuqori sinf o‘quvchilari esa maktab bog‘ida meva va sabzavotlarni terish, xazon, shox-shabbalarni yig‘ish, daraxtlar tagini chopish kabi foydali ishlar bilan shug‘ul- lanishadi.
Mamlakatimizda kuz va bahor fasllarida va turli bayramlar oldidan umumxalq hashar- lari o‘tkaziladi.
Hasharlarda mahallalarning barcha aholisi hamjihatlik bilan ko‘chalarni, ariqlarni toza- lashadi, daraxtlarning qurigan shoxlarini qirqishadi.
Hamma ahillik bilan ishlagani uchun ko‘p ishlar bajariladi.
Bunday ishlar ijtimoiy foydali mehnat deyiladi «Mehnat, mehnatning tagi rohat» deydi xalqimiz.
Mamlakatimiz tabiati xilma-xil bo‘lgani uchun, unda har xil hayvonlar yashaydi.
Cho‘lda toshbaqa, ilon va sichqonlar qishda uyquga ketadi.
Tog‘lardagi ko‘p hayvonlar esa pastroqqa, adir va qirlarga tushib qishni o‘tkazadi. Bo‘ri, tulki, kiyik, quyonlar ana shunday hayvonlardir.
Chigirtka ekinlarga, buta va daraxtlarga katta zarar yetkazadi. Chivin, pashsha, burga kabi hasharotlar kasallik tarqatadi.
Asa- larilar bol yig‘ayotib olma, nok, shaftoli va boshqa daraxt gullarini changlatadi.
Chumolilar yerni yumshatib, unumdor bo‘lishiga yordam beradi.
Asalarilar mumdan katakli in qurishadi Chumolilar esa yerni kovlab uya qurishadi
Ularning uyalari ko‘p xonali bo‘lib, bir xonada ona chumoli yashaydi.
Ozuqalar boshqa xonada, tuxumlari yana boshqa xonada bo‘ladi.
Ona chumoli tuxum qo‘yadi Ishchi chumolilar oziq-ovqat keltirishadi, ularni to- zalashadi, chirindi
. Jangchi chumolilar esa ona chumoli, ishchi chumolilar, tu- xumlar, uya va yig‘ilgan ozuqalarni qo‘riqlaydi.
O‘z uyalarida erta bahorgacha uxlashadi Shuning uchun ular kuzda qishga oziq-ovqat yig‘ishadi.
Ularning patlari, ichi bo‘sh, g‘ovak suyaklari uzoq vaqt osmonda uchib yurish- lariga yordam beradi. Qushlar uzoq joylarga uchib bora oladi.
O‘lkamizda ham turli qushlar bor Mamlakatimizda jami410 turdan ortiq qush uchraydi.
Ba’zi qushlar suvda yaxshi suzadi Chunki ularning panjalari orasida parda bor.
Qushlarning barchasi suvga yaqin- roq joylarga uya qo‘yishadi.
Qushlar hasharotxo‘r, donxo‘r, yirtqich, hammaxo‘r guruhlarga bo‘linadi.
Qushlarning tumshuqlari ular nima bilan oziqlanishiga qarab har xil tuzilgan
Panjasi, tirnoqlari, oyoqlari ham yashash joyi va nima bilan oziqlanishiga qarab farq qiladi.
Suv qushlarining tumshug‘i va oyoqlari uzun bo‘ladi Hammaxo‘r qushlarning tum- shug‘i kalta.
Yirtqich qushlarning panjalari baquvvat, tirnoqlari ichiga qayrilgan, o‘tkir bo‘ladi
Kuzda kunlar sovib, hasharotlar kamayadi. Shu sababli laylak, turna, qaldirg‘och, bedana, bulbul va boshqa qushlar issiq o‘kalarga uchib ketadi.
Ba’zi qushlar qishda ham uchib ket- maydiUlar chumchuq, musicha, kaptar, qo- raqush (mayna) va boshqalardir.
Qarg‘alar ekinlardan qolgan urug‘lar, ko‘lmaklardagi mayda baliqlar, tuproqdagi qurt-qumursqalar bilan oziqlanadi.
Ular qurt-qumursqalarni, sichqonlarni yeb, kasalliklar tarqalishining oldini oladi.
Ma’lum-ki, kasbni egallash kasb tilini o‘rganish, shu bilan birga tushunchalar va ularni ifodalovchi atamalar tizimini o‘zlashtirish bilan amalga oshiriladi.
Hozirgi zamon tibbiy atamashunosligi tom ma’noda keng va murakkab atamalar tizimi hisoblanib, bir necha yuz ming so‘z va so‘z biriklamarini o‘z ichiga oladi.
Tibbiy va biologik atamashunoslikning o‘ziga xos xususiyati ko‘p asrlik «an’anaviy» lotin tilini qo‘llashdadir.
Talabalarning tibbiy kasb tilini muvaffaqiyatli o‘zlashtirishlari uchun asosiy o‘quv bazasi zarur.
«Lotin tili va tibbiy atamalar asoslari» bo‘yicha o‘quv qo‘llanmasi shunday baza bo‘lib hisoblanadi.
Ushbu qo‘llanma tibbiyot institutlarining I kurs talabalari uchun tuzilgan.
Har bir bo‘lim qisqacha grammatik material, mustahkamlash uchun mashqlar, mustaqil ishlash
.Ayrim mavzular bo‘yicha o‘z-o‘zini tekshirish uchun topshiriqlar berilgan bo‘lib, ular ma’lum tushunchalarni o‘zlashtirish kabi muhim o‘quv-uslubiy vazifani bajaradi.
Qo‘llanma yuzasidan bildirilgan fikr va mulohazalaringizni mam-nuniyat bilan qabul qilamiz.
Lotin tili va tibbiy atamalar asoslari Siz o‘quvchilar uchun yangi fandir. Shuning uchun, avval, uni nima maqsadda o‘rganiladi?
Atamaning asosiy vazifasi (lotincha terminus – chegara) ilmiy tushunchani bir ma’noda aniq ifodalab berishdan iborat.
Atama so‘z ham (fan, to‘qimagen, kasallik, appenditsit, flyurografiya), so‘z birikmasi ham (ko‘krak qafasi, umurtqa pog‘onasi, gipertonik kasallik, gigiyena) bo‘lishi mumkin.
Atamalar kundalik turmushda ishlatiladigan adabiy tildagi so‘zlardan farq qilib, ilmiy va ilmiy texnika tushunchalarini ifodalaydi.
U ilmiy nazariy xulosa natijasi, ma’lum bir ilmiy nazariy parcha aksidir (bilimlar ilmiy tizimi).
Kundalik turmushda ishlatiladigan so‘zlardan farqli o‘laroq, ilmiy tushunchaga definitsiya (lotincha – definito) yoki qisqacha tushuntirish qo‘shimcha ravishda yoziladi.
Definitsiyada ilmiy tushunchaning ba’zi bir muhim tomonlari ochib beriladi.
Maxsus lug‘atlarda atamashunoslikka va ensiklopediyaga oid atamalar tushuntirishlar bilan beriladi,
masalan: «Pnevmoniya – bu o‘pka to‘qimalarida mustaqil holda yoki biror kasallik asorati sifatida hosil bo‘luvchi shamollash jarayonidir».
Ilmiy tushuncha mohiyatini bilish, bu bir tushunchani ikkinchisi bilan bog‘lay bilish – fanning tushunchalar tizimida uning o‘rnini belgilab berish demakdir
Ma’lum bir fan, atamashunosligi tushunchalar tizimidagi ilmiy tushun-chani ifodalashda o‘zaro bir-biri bilan aloqada va munosabatda turgan nomlar
Atamashunoslik lug‘atning boshqa qatlamlaridan farq qilib tartibga, normaga solish predmeti hamdir.
Atamashunoslik doimiy harakatda, unda nimadir o‘zgaradi, qo‘shiladi, iste’moldan chiqadi, chetlashadi.
Ko‘plab avvaldan tanish maxsus atamalar yangi ilmiy mazmun kasb etadi.
Atamashunoslik – bu fan, ilmiy adabiyot tilining ajralmas tarkibiy qismidir.
Akademik V.X.Vasilenko fikricha «aniq bir atamashunoslikning yo‘qligi fan uchun nomunosibdir».
Vrachlik diplomining olinishi yosh mutaxassisning tibbiy xodim kasbiga oid bo‘lgan tilni bilishi haqida guvohlik beradi.
Siz til o‘rganish mobaynida yo‘liqishingiz mumkin bo‘lgan jiddiy obyektiv qiyinchiliklardan biri – bu tibbiy xodim professional tilining o‘ziga xos xususiyatlaridir.
Bu eng avval yunonizm va lotinizmlarning ya’ni kelib chiqish jihatdan yunoncha va lotincha bo‘lgan tildan va yashash o‘rnidan qat’iy nazar har qanday mamlakat shifokori qo‘llovchi professional so‘zlar, nomlar, atamalardir.
Nima sababdan «o‘lik til» hisoblanuvchi lotin tili rivojlanishga faol ta’sir o‘tkazib kelmoqda?
Bu savolga javob berish uchun lotin tili tarixi va uning tibbiyot taraqqiyotidagi roli bilan umumiy holatda tanishib chiqish zarur
Lotin tili (Lingua Latina) tillar hindiyevropa oilasining italyan guruhiga taalluqlidir.
Avval bu tilda lotinlar – Italiya markazidagi Latsiya orolida yashovchilar (qabila-urug‘),
shuningdek, qadimgi Rimda yashovchilar va miloddan avvalgi I asrda Apenin yarim orolida Rimning italiya qabilalari hukmronligi ostidagi urug‘lari so‘zlashgan.
Asta-sekin lotin tili territoriyasi hozirgi Ruminiya va Portugaliya yerlarini ham egallangan ulkan Rim imperiyasining hukmron tiliga aylandi.
Lekin, agar Yevropaning g‘arbiy qismida lotin tili hech qanday qabila tili qarshiligiga uchramay yetarli darajada tez tarqalgan.
Bu regionlarda yunon va ellin yozuvi katta rol o‘ynagan.
Yunonlar bilan bo‘lgan aloqa-ning boshlanishidayoq rimliklar Yunonistonning yuqori darajada rivojlangan madaniyatining ulkan ta’sirini sezganlar.
Yevropa tibbiyoti «otasi» Buqrot (taxm. miloddan avvalgi 460–370-yillarda) yashagan, ijod qilgan.
Uning asarlarida ilmiy tibbiy atamashunoslik boshlanishi aniqlangan.
Buqrot o‘z asarlarida qo‘llagan atamalarning katta qismi xalqaro tibbiy lug‘atga kiritilgan.
Ular Buqrot bilan birga bo‘lg‘usi ilmiy tibbiy atamashunoslikka asos solganlar va uning birinchi qavatini ko‘targanlar. Antik tibbiyotni, asosan yunonlar shakllantirganlar.
Rim bino bo‘lgandan buyon uning madaniy hayotida Yunonistonninng tabiiy, ilmiy va tibbiy fanlari rol o‘ynaydi.
Shu bilan birga madaniyat va fan sohasida lotin tilining roli oshib bordi. Rim olimlari va hakimlarining tabiiy va tibbiy fan masalalariga bag‘ishlangan asarlari paydo bo‘la boshladi.
Miloddan avvalgi I asrda Korneliy Sels qomusnoma yaratgan, undan «De medicina» («Medisina haqida») traktatning 8 kitobi bizgacha yetib kelgan.
Sels va undan keyin rim olim va hakimlari o‘z asarlarida yunon tilidan qabul qilingan
atamalardan tez-tez foydalanib turganlar, ma’nodosh so‘zlar sifatida yunoncha va lotincha so‘zlarni teng qo‘llab turganlar.
Antik davr hakimlari yunon va lotin tillarini bilishi zarur edi.
Shunday qilib, antik davrdan boshlab atamashunoslik yunon–lotin tillari asosida shakllana boshladi.
Bu ikki til tibbiy atamashunoslikning butun davrlari mobaynida an’anaviy tus oldi va hozirda ham davom etmoqda.
Yunoncha–lotincha ikki tillilik shu narsada yanada aniqroq ko‘rinadiki, anatomik nomlar anatomik ro‘yxatlarda lotincha, kasallik ro‘yxatlarda kelib chiqishi yunoncha bo‘lgan so‘zlar bilan beriladi.
Miloddan avvalgi IV asri oxirlarida Rim imperiyasining G‘arbiy va Sharqiy (Vizantiyaning Konstantinopoldagi poytaxti bilan) qismlarga bo‘linishi yunon tilining faoliyati kengayishiga olib keldi.
Miloddan avvalgi 476- yil G‘arbiy Rim imperiyasi ag‘darilgandan so‘ng og‘zaki lotin tili asta-sekin o‘zining rasmiy rolini yo‘qota boradi.
Eski roman (lot. Romanus) tillari o‘rtasidagi farq tobora kuchaya boshladi.
Roman tillarining keyingi rivojlanish davri IX asrga to‘g‘ri keladi.
Roman tillariga asos vazifasini og‘zaki lotin tili bajardi.
Qadimgi yunon va arab hakimlari asarlari lotin tiliga o‘girildi.
Abu Ali ibn Sino (Avitsenna (980–1037))ning «Tib qonunlari» asari XII asrdayoq lotin tiliga o‘girilib, manba sifatida foydalanib kelindi.
Hozirda aytilishi va yozilishi lotin transkripsiyasida bo‘lgan yunoncha so‘zlar Erazm Rotterdamskiy (1469–1536) tomonidan ishlab chiqilgan.
Yuksalish davrida lotin tili o‘z mavqeini egallab og‘zaki va yozma axborotlarda fanning hamma sohalarida olimlarning munozara va tortishuvlarida qo‘llana boshladi.
Xuddi shu davrda xalqaro tibbiy atamashunoslik lotin tili asosiga ko‘chadi.
Vezaliy lotincha anatomik atamashunoslikning takomillashishida «to‘g‘ri» sof lotin tilining qayta tiklanishida Sels asarlariga asoslanadi.
Atoqli ingliz hakimi, qon aylanish tizimini kashf etgan Uilyam Garvey (1578–1657)
Lotin tilida Yevropa mamlakatlarining atoqli mutafakkirlari, faylasuflari, olimlari, hakimlari o‘z asarlarini yozib qoldirganlar.
Rossiyada fanning dastlabki qadamlari lotin tilida bitilgan asarlarning tarjimasi bilan ham bog‘liq.
Rus ma’rifatchi olimi Yepifanit Slavineskiy, ma’lumotlariga qaraganda, Andrey Vezaliyning anatomiya haqidagi asarining qisqartirilgan varianti
Rossiyada eng birinchi tashkil topgan tibbiyot maktabi o‘quvchilari uchun tarjima qilgan.
M.V.Lomonosovning ko‘pgina asarlari ham lotin tilida yozilgan.
Rus tarjimonlari rus tibbiy atamashunosligi yaratilishida faol mehnat qilganlar
Rossiyada birinchi anatom professor, akademik F.P.Protasov rus tilidagi anatomik atamashunoslikka asos soldi.
Rivojlanib borayotgan rus tibbiy atamashunosligida ilmiy atamalarni qo‘llash va tartibga solishda XVIII asr rus hakimi va ma’rifatchisi N.M.Maksimovich-Alebadik xizmat ko‘rsatgan.
XVIII asrda lotin tili Yevropa ilm-fanida ommaviy tan olingan til sifatida milliy tillar bilan birgalikda fan tarkibiga kirib ketdi.
Hatto XIX asr o‘rtalarida ham tibbiyot borasidagi ko‘plab asarlar lotin tilida yozilar edi.
Masalan: Rus xirurgi N.I.Pirogov (1810–1881)ning operativ xirurgiya va topografik anatomiyaga oid asari va boshqalar.
Atoqli rus farmakologi I.Y.Dyadkovskiy o‘zining mashhur «Odam tanasiga dori-darmon ta’sir etishi usullari» nomli dissertatsiyasini lotin tilida yozib, himoya qilgan.
1865- yilgacha rus fuqaro va harbiy farmakopeyalari lotin tilida bosib chiqarildi. Kasallik tarixi ham lotin tilida yozilar edi.
shunga qaramay, XIX asrda lotin tili ilmiy, yozma, kitobiy muloqotning xalqaro vositasi sifatida hamma joylarda milliy tillarga o‘z o‘rnini bo‘sha-tib berdi.
Lekin shu bilan birga nominatsiya (lot. nominatio – ism, nom, atama) uchun xalqaro vosita sifatida o‘z funksiyasini saqlab qoldi.
Nominatsiya – bu anatomiya, gistologiya, embriologiya, mikrobiologiya, qisman patologik anatomiya va klinik fanlar hamda farmakologiya, farmakoterapiya fanlarida tushuncha va obyektlarni bildiruvchi nomlardir.
Qadimgi yunon va lotin tillarining leksik va so‘z yasovchi boyliklari (o‘zak, prefiks, suffikslar) hozirgi kunda ham minglab atamalar yasash uchun qurilish materiali bo‘lib xizmat qiladi.
Ularning ko‘pchiligi baynalmilal so‘z bo‘lib, ikki, uch, undan ko‘p tillardagi bir xil ma’noni ifodalash uchun qo‘llanadi.
Tibbiy atamalar – tibbiyot bilan bog‘liq bo‘lgan tibbiy, tibbiy-biologik va boshqa bir necha fanlarga oid alohida atamashunoslik tizimlaridan iboratdir.
Ularning ichida o‘z tushuncha va obyektlariga lotincha nom bergan uchta asosiy yo‘nalishdagi tizim bor bo‘lib, ular lotin tili so‘z boyliklaridan turli hajm va darajada foydalanadi.
Hozirgi zamon xalqaro anatomik nomenklaturasi (Nomina anatomica) birinchi marta, Parijda 1955- yilda anatomlarning VI xalqaro kongressida qabul qilingan
O‘sha vaqtdan beri u bir necha bor to‘ldirilgan va o‘zgartirishlar kiritilgan. Birinchi Sovet nashri so‘z boshisida bu fan tarixida birinchi bo‘lib xalqaro tan olingan
Hozirgi kunda ham lotin tili fan-ning barcha sohalari tili bo‘lib qolmoqda.
RNA 5600 dan ortiq anatomik obyektni qamraydi. 1965- yili Sovet gistologlari tomonidan lotin tilida tuzilib, anatomlarning
Leningrad (Sankt-Peterburg)da bo‘lib o‘tgan IX xalqaro kongressida rasmiy ravishda qabul qilingan
Xalqaro gistologik nomenklatura paydo bo‘ldi. 1970- yilda Leningrad gistologik nomenk-laturasi (INH) yana ham to‘ldirildi
1980- yilda Meksikada bo‘lib o‘tgan anatomlarning XI xalqaro kongressida (RNA) va (INH) to‘ldirildi va o‘zgartirildi.
Nomenklaturalarning lotincha matni asosida ishlab chiqilgan, keyinroq 1986- yilda bo‘lib o‘tgan Butunittifoq anatomlar, gistologlar, embriologlar syezdida tasdiqlangan
(Yunoncha klinike techne – hakimlik san’ati, yotib davolanuvchi bemorlarga qarash).
U turli klinik mutaxassislikka oid pathos – kasallikni o‘rganuvchi fanlar, jumladan, patologik anatomiya va patologik fiziologiya atamalarini o‘z ichiga oladi.
Klinik atamashunoslik bu siz ma’ruzalarda, kasallarni tekshirishda, kasallik tarixini yozishda, darslik va yo‘riqnomalar bilan ishlashda duch keluvchi minglab nomlar va atamalardir.
Tibbiy atamashunoslikning bu tizimchasida lotin tilini qo‘llash majburiy emas.
Bu narsa ko‘proq maktabga, an’analarga, madaniyat darajasiga va asosiysi tibbiyot xodimi faoliyatini qamrovchi maxsus adabiyotlarning (darslik, lug‘at va b.) turiga bog‘liq.
Klinik atamashunoslikda qo‘llangan kasalliklarning rus va o‘zbekcha nomlari bilan birga lotincha ekvivalentlari ham ishlatilaveradi:
churra tushish (hernia), suyak sinish (fractura), rak (carcinoma), ich terlama (typhu abdominalis) va boshqalar.
Klinik atamalardan moðirona, unumli va samarali foydalanish uchun qadimgi yunon tili so‘z yasash vositalarini bilish zarur.
chunki klinik atamashunoslikda ulardan keng foydalaniladi. Bu haqidagi ma’lumot bilan siz lotin tili kursida tanishib chiqasiz.
Bu o‘simliklardan va kimyoviy moddalardan tayyorlangan dori-darmonlar nomi.
O‘zbekistonda tayyorlanayotgan har bir dori bir vaqtning o‘zida ham o‘zbekcha, ham lotincha nom oladi.
Bizning mamlakatimizda dori preparatlarining minglab nomi bor.
Bularga dorivor o‘simliklar, noorganik va organik, kimyoviy, sintetik va yarimsintetik birikmalar kiradi.
Tibbiyot institutida lotin tili kursi mutaxassislikka oid maqsadlarni ko‘zda tutib o‘rganilsa-da, bilim doirangizni, dunyoqarashingizni ken-gaytirishda Siz uchun ajoyib imkoniyatlar beradi.
Shu ma’noda qisqa ko‘rinishdagi tugal mazmunli lotincha hikmatli so‘zlardan foydalaniladi.
Ba’zi lotincha hikmatli so‘zlar bemorning hayoti, o‘limi, sog‘lig‘i yoki shifokor faoliyatiga taalluqli bo‘lib tibbiyot deontologik ta’limotiga aylanib ketgan.
Hozirda jahonning ko‘pgina tillari fondidagi baynalmilal lug‘atlarda turli ma’nodagi lotinizmlar ko‘zga ko‘rinarli o‘rinni egallab turadi.
Dehqonlar, bog‘bonlar yetishtirgan hosillarini yig‘ib-terib oladilar.
Kuz fasli sentabr, oktabr va noyabr oylaridan iborat.
Kuz mamlakatimizda ayni pishiqchilik fasli Bog‘larda uzum, olma, nok, behi, anor va boshqa mevalar g‘arq pishadi
Dalalarda esa poliz ekinlaridan qovun, tarvuz, qovoq; sabzavot ekinlaridan kartosh- ka, sabzi, piyoz, sholg‘om, karam yetilib pishadi
Bularning hammasi kuzning noz-ne’matla- ridir.
Ular qish kelguncha yig‘ib olinmasa, sovuq urib nobud bo‘ladi.
Mevalar qishga saqlab qo‘yilishi uchun, avval daraxtlardan bittalab terib olinadi .
So‘ngra saralanib, yashiklarga ehtiyot- korlik bilan joylanadi va salqin omborxo- nalarga taxlab qo‘yiladi.
Paxtani uvol qilmay yig‘ib-terib olish zarur Ko‘pgina sabzavot ekinlari yerdan kovlab olinib, tozalanadi.
Uzoq o‘tmishda Toshkent bir qancha mamlakatlarni bir-biri bilan bog‘lagan.
Tosh- kentdan «Buyuk Ipak yo‘li» deb atalgan savdo karvon yo‘li o‘tgan.
Unga «Sharq darvozasi» nomi bejiz berilmagan. Ko‘plab taniqli sayyohlar, olimlar, yozuvchilar va shoirlar O‘zbekistonning bosh shahrini juda chiroyli ta’riflaganlar.
Shuning uchun ham Toshkent «Do‘stlik shahri», «Non shah- ri», «Bog‘lar shahri», «Osiyoning yuragi nomlari bilan mashhurdir.
Toshkent yam-yashil daraxtlarga bur- kangan so‘lim va fusunkor bog‘lari bilan odamlarni o‘ziga jalb qiladi. Shaharda juda
Toshkentliklarning sevimli maskaniga aylangan «Ulug‘bek», «G‘afur G‘ulom», «Furqat», «Zafar Diyor» kabi bog‘lardagi turli daraxtlar, gul-u chamanzorlar bahri- dilingizni ochadi.
Poytaxtimizdagi muzeylarda tarixiy, ada- biy, musiqiy meroslarimiz avaylab saqlan- moqda.
Toshkent metrosi haqiqiy me’morchilik mo‘j izasi va yodgorligidir.
Bugun poytax- timiz metrosi uzunligi 38 kilometrlik yerosti yo‘llari va 28 ta go‘zal bekatlardan iborat.
Tog‘ etagida joylashgan Toshkentning atrofidan bir nechta tog‘ daryolari oqib o‘tadi.
Ushbu daryolar shaharliklarni Chimyon tog‘ining qorli cho‘qqilaridan oqib kelayotgan toza va muzday suv bilan ta’minlaydi.
Alisher Navoiyning Muhammad ota degan qo‘shnisi bo‘lgan ekan.
Uning birgina uyi bor ekan, xolos. Bir kuni Muhammad ota Navoiyning huzuriga kelibdi-da
Men bu dunyodan ko‘z yumgan kunimoq o‘g‘lim Xudoyberdi kulbani sotadigan ko‘rinadi.
Mendan keyin Xudoyberdi bunday uyni tiklab olishiga hech ishonmaymanKulbasiz ko‘chalarda qolib, halok bo‘ladi, - debdi-da, ko‘ziga yosh olibdi.
Aytganingiz bo‘ladi, menga ishoning, deb yupatibdi.
Muhammad ota uyiga kelib o‘g‘lini yoniga chaqiribdi:
Bolam, - debdi, - mabodo kunim bitib, qazo qilsam, uyni aslo sota ko‘rma.
Bordi-yu judayam sotging kelsa, Navoiy hazratlarining oldilaridan bir o‘tib, keyin bu ishga qo‘l ur.
Muhammad ota olamdan o‘tibdi Xudoyberdi uyni sotmoqchi bo‘libdi.
«Otam, uyni sotadigan bo‘lsang, Navoiyning oldi- dan o‘t, degan edi.
U qanday yo‘l ko‘rsatar ekan», debdi-da, shoirning huzuriga kelibdi.
Ammo tandiring biroz eski. Buzib, yangisini qur Uyning narxi osha- di, debdi.
Xudoyberdi uyiga kelib, tandiriga qarasa, haqiqatan ham tandir juda eski emish.
Hayotning rang-barang hodisalarga to‘la ekanini ozmi-ko‘pmi anglab boryapsiz.
Har bir odamning u yoki bu hodisaga ber- gan bahosi bir-biridan anchagina farq qilishini ham ko‘rib-bilib turibsiz.
Insoniyat bosib o‘tgan tarixiy yo‘l shu qadar chigal, mu- rakkab hodisalarga boyki, uni dabdurustdan baholashning hech iloji yo‘q.
Shu tufayli ham o‘tmish hayot to‘g‘risida har bir ilm sohasi o‘z imkoniyatlaridan kelib chiqib xulosalar yasaydi. Bu rang-baranglik san’at sohalariga ham birdek tegishlidir.
Deylik, ushbu mavzuni o‘rganayotganingizda sinf derazalari- dan Sizni o‘ziga chorlayotgan kuz faslining tarovatini musavvir mo‘yqalami orqali turfa bo‘yoqlarda tasvirlasa, bastakor ushbu fasl nafasini ohang yordamida ko‘nglingizga olib kiradi.
Xuddi shu kabi, agar tarix ilmi voqea-hodisalarning qachon, qayerda, nima sababdan yuz bergani, bu qanday natijalarga olib kelgani- ni chuqur o‘rgansa, adabiyot uchun ushbu hodisalarda ishtirok etgan kishilarning qalbidan o‘tgan kechinmalar muhimroq hisob- lanadi.
Tarixchi bo‘lib o‘tgan hodisalarning o‘rni, unda ishtirok etgan odamlar ism-u sharifi, ularning tarjimayi holiga oid fakt- larni iloji boricha aniq ifoda etmog‘i lozim.
Ijodkor adib esa o‘z g‘oyaviy-badiiy maqsadidan kelib chiqib mazkur hodisalarga biroz erkinroq yondashadi.
Masalan, sarkarda Amir Temurning taqdirida muhim o‘rin tutgan «Loy jangi» (1365-yil)ga raqiblar qanday tayyorgarlik ko‘rganlar
bu jangda har ikki tomondan nechtadan askar ishtirok etgani, har bir tomondan qancha odam qurbon bo‘lgani va boshqa tafsilotlarga yozuvchi to‘liq to‘xtalishi shart emas.
U mazkur jangning butun dahshati va fojiasini birgina qah- ramon (u oddiy askar bo‘lishi ham mumkin!) qismati orqali o‘quvchiga anglatadi.
Natijada badiiy tasvir ta’siriga berilgan o‘sha o‘quvchi o‘zini shiddatli jala ostida kechayotgan, jaladan- da shiddatli olishuv ichida his qilishi hech gap emas.
Demak, yozuvchi tarixiy hodisaga ijodiy yondashib, uning bir qirrasini xuddi kuchli lupa ostida ko‘ringandek bo‘rttirib tasvirlar ekan, bunda muayyan maqsadni nazarda tutadi.O‘rni kelganda badiiy ijodning yana bir muhim jihatini ay- tib ketishimiz kerak.
U ham bo‘lsa, ijodkorning hayot hodisala- riga nisbatan egallagan pozitsiyasi, faol munosabati masalasidir.
Rus adibi Maksim Gorkiy XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Rossiyani qamrab olgan adolatsizlik, xunrezliklar o‘ziga qanday ta’sir etganini xotirlab, shunday yozgan edi:
«Hayotda ko‘rayotganlarim go‘yo yuragimning ustini shilib tashlagandek bo‘ldi. Shundan buyon mening qalbim har bir nohaqlikdan, adolatsizlikdan ta’sirlanib, achishadigan bo‘lib qoldi».
Endi hozirga qadar hayoti va ijodini o‘rganganingiz yozuvchi-shoirlar asarlarini birrov esingizga oling.
Ularning aksariyatida mana shu holatni kuzatish mumkinmi, yo‘qmi?
Menga qilsa ming jafo, bir qatla faryod aylamom,Elga qilsa bir jafo, ming qatla faryod aylaram, degan shohbaytining mag‘zida ham zamonasi muammolaridan ogohlik, xalq qismatidan qayg‘urish hislari yotibdi.
Hozirgi kunda adabiyot va ijod ahli zimmasidagi bu mas’uliyat yana-da ortsa ortdiki, kamaygani yo‘q. Albatta, adabiyot hayotdan quruq nusxa ko‘chirish, «hayot- dagiga o‘xshatib yozish» degani emas.
Agar shunday bo‘lganida so‘z san’atining qadri ham, qiymati ham bo‘lmas edi.
Download 178,62 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 2 3 4 5 6 7 8 9