Шахобиддинова Мухаббат ш “И”

3-§. BOSHLANG‘ICH SINFLARDA TEKSHIRUV BAYON 
O‘TKAZISH YO‘LLARI 
O‘quvchilarning ona tili va adabiy o‘qishdan olgan bilimlarni qanchalik 
o‘zlashtirganliklarini tekshirish maqsadida tekshiruv bayon o‘tkaziladi. O‘qituvchi 
ta’limiy bayon ustida etarli ravishda ish olib borganidan so‘ng tekshiruv bayon 
yozdirishi lozim. 
Tekshiruv bayon, odatda, quyidagicha o‘tkaziladi: 
a) o‘qituvchi matnni o‘qib beradi, o‘quvchilar diqqat bilan tinglaydilar; 
b) o‘qituvchi o‘quvchilarning matn mazmuni yuzasidan bergan savollariga 
javob beradi, tushunilishi qiyin bo‘lgan so‘zlarning ma’nosini tushuntiradi, 
yozilishi qiyin so‘zlarni doskaga yozib ko‘rsatadi;
v) o‘qituvchi matnni ikkinchi marta o‘qib beradi; 
g) har bir o‘quvchi mustaqil ravishda reja tuzadi; 
d) o‘quvchilar bayon yozadilar. 
Bayon yozishga etarli darajada tayyorlik ishlari olib borilgandagina tekshiruv 
bayon o‘tkazish qoniqarli natija beradi. Agar ko‘pchilik o‘quvchilarning yozgan 
ishlari qoniqarli bo‘lmasa, o‘sha matn yuzasidan qaytadan bayon yozdirish 
mumkin. Lekin bayon matnini diqqat bilan qayta ko‘rib chiqish, yo‘l qo‘yilgap 
kamchiliklarni hisobga olish, kelgusi darsda xatosiz yozishga tayyorgarlik ko‘rish 
kerak. 
Qayta bayon yozish vaqtida matn bir martagina o‘qiladi. O‘qituvchi matndagi 
yozilishi qiyin bo‘lgan so‘z va iboralarga izoh beradi. SHundan keyin o‘quvchilar 
bayon yozadilar. 
Ba’zan bayon yozdirish oldidan matndagi lug‘at ustida ishlash, ayrim 
so‘zlarning sinonimlarini tanlash mashqini o‘tkazish foydali bo‘ladi. Sinonimlar 
tanlash ishi matnning mazmunini ancha erkin so‘zlab berishga imkon beradi. 
I-IV sinflarda o‘quv yili boshlarida qisqa bayonlar o‘tkazish zarur. Qisqa 
bayon o‘quvchilarni material tanlashga, matnning mazmunini yanada mustaqil va 
erkinroq ifodalashga o‘rgatadi. 

---

36 
Har bir sinfda har chorakda kamida ikki-uch marta bayon yozdirish lozim. 
Bayonning rejasini tuzish. 
Bayon yozishga kirishishdan oldin uning rejasi tuziladi. 
Reja bayon matnining asosiy mazmunini aks ettirishi va voqea-hodisalarni 
izchil bayon etishga yordam berishi kerak. Reja eng muhim va ikkinchi darajali 
fikr ham hodisalarni, ular o‘rtasidagi munosabatlarni aniqlashda o‘quvchilarga 
katta yordam beradi. 
O‘quvchilar reja tuzishga kirishishdan oldin matnning umumiy mazmuni 
bilan tanishish uchun uni to‘la-to‘kis o‘qib chiqadilar; so‘ngra matn qismlarga yoki 
boblarga bo‘lib o‘qiladi. O‘quvchilar har qaysi qismga sarlavha qo‘yadilar. 
Qismlarning sarlavhasi savol yoki atov gap xarakteridagi qisqa jumlalardan iborat 
bo‘lishi lozim. Reja tuzishdagi ishning bunday dastlabki usullari ko‘pincha I va IV 
sinflarda qo‘llaniladi. 
Reja tuzishda o‘quvchilar matnning har bir qismi nima bilan tugashini 
aniqlashlari qiyin. Buning uchun o‘qituvchi matnning qismlarini avval o‘zi 
aniqlaydi va matnga sarlavha qo‘yishni, keyinroq esa matndagi har qaysi qismning 
tugagan joyini aniqlashni o‘quvchilarga topshiradi. Bunda “Qism qaerda tugaydi”, 
“Bu qismda nima haqida gapiriladi?”, “Nima uchun bu qism shu erda tugaydi?” 
degan savollar beriladi. Reja tuzish uchun tanlangan matn tugallangan, qismlarga 
oson bo‘linadigan, bu qismlar hajm jihatidan mumkin qadar baravar bo‘lishi kerak. 
Demak, bayon matnining rejasini tuzishdan asosiy maqsad o‘quvchilarni
materialni reja asosida mantiqiy izchillik bilan bayon qilishga, ularni bayon 
matnining rejasini mustaqil suratda tuzishga va tasvirlangan hikoya yoki 
maqolaning mazmunini yaxshi tushunishga o‘rgatishdir. 
Bayon rejasini tuzishda turli usullardan foydalanish mumkin. Bayon yozishga 
o‘rgatishning dastlabki davrlarida o‘qituvchi o‘quvchilarga bayon matnining 
tayyor rejasini beradi. O‘quvchilar bayon matnining qismlari shu reja bo‘yicha 
qaerdan boshlanib, qaerda tugashini aniqlaydilar. Bunday mashg‘ulot o‘quvchilarni 
mustaqil reja tuzishga tayyorlaydi.

---

37 
O‘quvchilar bayon matnini reja tuzishni asosan ona tili va adabiy o‘qish
darslarida o‘rganadi. 
O‘qituvchi bayon matnini reja asosida qayta hikoya qilishni, dastlab, so‘zlarni
to‘g‘ri talaffuz etadigan eng yaxshi o‘quvchilarga topshiradi. Bu narsa 
o‘quvchilarni qiziqtiradi. Boshqa o‘quvchilar o‘z o‘rtog‘ining hikoyasini 
eshitadilar, uning nutqidagi yutuq va kamchiliklarni hisobga oladilar,
o‘qituvchining nutqidan esa namuna oladilar. So‘ngra ko‘pchilik o‘quvchilar 
matnni ana shunday qayta hikoya qilib berishga o‘tadilar. Lekin yozma bayon 
o‘tkazish vaqtida bayon matnini og‘zaki so‘zlab berishni bo‘sh o‘quvchilardan
talab qilmaslik lozim. CHunki bu narsa matnni o‘zlashtirishga salbiy ta’sir qilishi 
mumkin. 
Reja ikki xil bo‘ladi:
1) sodda reja;
2) murakkab reja. 
Matnning asosiy qismlarini va misollarni o‘z ichiga olgan reja sodda reja 
bo‘ladi. Murakkab rejada sodda reja uchun tanlangan moddalar ikkinchi darajali 
qismlarga ajratiladi; bu mayda qismlar voqeaning butun ikir-chikirini o‘z ichiga 
oladigan yanada maydaroq qismlarga ajratiladi. 
Bayon rejasi ayrim matnni yoki matnning mavzusi, g‘oyaviy mazmuni, 
syujeti va kompozitsiyasini alohida-alohida yoritishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. 
Masalan, IV sinfda “Toshbaqa bilan CHayon” asari haqida yoziladigan 
bayonning rejasi, taxminan, quyidagicha bo‘ladi: