Shaharsozuk tarixi

1 Qadimshunoslik tadqiqotlari ma’lumotlariga ko‘ra, Nukusning markaziy
qismini egallagan Sho‘rcha qal'asi 2000 yildan ko‘proq davmi qamrab oladi, bu
o‘z vaqtida chegarani qo‘riqlab turgan va Amudaryo suv yo‘lini nazorat qilgan.
109

---

markaziy qismidagi nodir arxitektura inshootlari sirasiga kiritish mumkin. 
H ar ikkala bino ham 2000-2002 yy.dagi qayta tiklanishdan keyin 
zamonaviy qiyofa va o ‘ziga xos intererga ega bo'ldi.
Nukusdagi I.Saviskiy nomidagi Qoraqalpog'iston Davlat san’at 
muzeyi qurilishida (arxitektorlar S.Sutyagin va I.Li, 2003-y.) an’analami 
o'zlashtirishga mutlaqo yangicha yondashilgan. U nafaqat mamlaka- 
timizda, balki undan uzoqlarda ham san’at durdonalari ichida munosib 
o ‘rin tutadi.
Nukus qurilishida monum ental haykaltaroshlikka va arxitektura 
ham da san’atning uyg'unlashuviga katta o ‘rin berilgan. Mustaqillik 
yillarida «Motamsaro ona» (arxitektor O.To'raniyozov, haykaltarosh 
Sh. To‘legenov, 1999-y.), Mirzo Ulug'bek (arxitektor, K. Molutov, 
1994-y.), Ajiniyoz Qo‘siboy (arxitektor K. Molutov, haykaltaroshlar 
A. Rahmatullayev, L. Ryabsev, 1999-y.) kabi buyuk shaxslarning 
haykallari yaratildi.
Beruniy tumani m a’muriy markazi Beruniy shahrining hozirgi aholisi
53,3 ming nafar odam bo'lib, 1850,6 ga maydonni egallagan va Nukus 
shahridan 138 km uzoqlikda joylashgan. U bo‘yi 5,5 km va eni 4 km 
ga c h o ‘zilgan ixcham rejaga ega. U nda sanoat va obodonchilik 
hududlari yaqqol ko‘zga tashlanib turadi. Sanoat hududi asosan, 
shaham ing shim oli-g‘arbiy va ja n u b i-g ‘arbiy qism ini egallagan, 
obodonchilik hududi esa uning shimoliy, markaziy, sharqiy va janubiy 
qismlarida joylashgan. Turar-joy manzilgohlari bir qavatli yakka 
tartibdagi rejali uylardan iborat bo'lib, ikki qavatli seksiya uylarning 
uncha katta bo‘lmagan guruhlari bilan birgalikda shahar ko‘chalarining 
har ikki tarafini to'ldirib turadi.
Shahar yangi bosh rejasida («О‘zshaharsozlik», 2005-y.) mavjud 
shahar tashkil etuvchi negizlar saqlanib qolgan va yengil sanoat 
korxonalari bilan ba’zi qo'shimchalar kiritilgan. Shaharni shimoliy va 
qisman sharqiy va g‘arbiy yo‘naIishIarda ko'proq rivojlantirish taklif 
etilgan, shahaming sharqiy qismida «Ipak yo‘li» avtobani va g‘arbda 
aylana shohroh paydo bo‘lishi singari rejaviy cheklovlar hisobga olingan.
Foydalanish bo‘yicha shahar loyihaviy hududi sanoat va obodon 
qismlariga bo'linadi, ular shahar rejaviy asosini tashkil etuvchi to ‘rt 
shaharsozlik turkumiga kiradi. Bu turkumlaming har biri turli inshootlar 
yig‘indisini o‘zida namoyon etadi (xizmat ko‘rsatish markazlari, sanoat 
korxonalari, turar-joy uylari, o‘quv yurtlari, parklar). Loyihaga ko£ra 
shahar jamoat markazi ulami yagona shahar tuzilmasiga birlashtirib 
turadi. Markazning asosiy unsurlari sifatida birinchi turkumda joylashgan
110

---

umumshahar inshootlari bo‘lgan ma’muriy-xo‘jalik kichik markaz taqdim 
etiladi va ular bilan bog‘liqlikda uchinchi turkumda tibbiyot majmuasi 
mavjud. Shahar markazidan sharq tomonga qarab — ikkinchi turar- 
joy turkumida 20 ming o ‘rinli o'yingohi bor shahar sport markazi va 
to‘rtinchi turkumda qoramol sotiladigan sobiq bozor negiziga asoslangan 
sanoat zonasi kichik markaz bo'lib hisoblanadi. M ana shu asosiy kichik 
markazlar bilan bir qatorda loyihada ikkinchi darajali uncha katta 
bo'lm agan shaharsozlik tarm oqlari tizimi kiritilgan. Shaharsozlik 
tarmoqlari turar-joy qurilishining turli mahallalarini birlashtiruvchi asosiy 
p iy o d a y o ‘lla rd a jo y lash g an . S h ah a r m ark azi n eg izi m avjud 
inshootlardan iborat. Loyihada markaz ahamiyati ko‘zda tutilgan 
parklar negizida qo‘shimcha ko'kalam/.orlashtirish, tum an hokimiyati 
r o ‘parasidagi m arkaziy m aydonni kengaytirish, Beruniy m uzey 
majmuini rivojlantirish, shahar janubiy qismida sport majmui bunyod 
etish bilan kuchaytirish taklif etilgan.
Zamonaviy Beruniy shahri yirik ulov almashtirish tarmog'i hisob­
lanadi, bu yerda davlatlararo, respublika va viloyat ahamiyatidagi 
avtoyo‘llar kesishadi. Loyiha bo'yiclia ular qisman qayta tiklanib, 
zamonaviylashtirilishi kerak. Ilisob-kitob muddatiga bozor hududi 
hisobiga 350 yo‘lovchigacha bo'lgan avtovokzalni kengaytirish ko‘zda 
tutiladi. Temir yo‘l stansiyasi lieruniy shahridan 14 km uzoqlikda 
joylashgan. Havo yoMlarida yuk tashish hozirgi vaqtda va istiqbolda 
Nukus ham da Urganch shaharlari aeroportlari orqali amalga oshiriladi. 
Loyiha bo‘yicha mavjud ko'ehalar tuzilmasi takomillashtiriladi va shahar 
umumiy arxitekturaviy-rcjaviy tuzilishida faol ishtirok etadi. Ko‘chalar 
yoqalab umumshahar tashkilotlari ko'paytiriladi, yangi madaniy-maishiy 
xizmat ko‘rsatish inshootlari, o ‘quv yurtlari va shunga o ‘xshash sha- 
harbop binolar va inshootlar paydo bo‘ladi. Yangi turar-joy tumanlariga 
xizmat k o ‘rsatishni hal etish uchun shimoliy yo‘nalishda shahar 
rivojlanishini hisobga oluvchi tizimlar yaratish, shuningdek shahaming 
shimoliy qismida yangi kichik markazlar paydo bo‘lishi ko‘zda tutiladi. 
Naqliyot shohrohlarining loyihalashtirilayotgan tizimi yagona transport 
tarmog'i yaratish maqsadida shahar ko‘chalar tarmog‘ini tartibga solish 
ko‘zda tutiladi.
Yangi turar-joy qurilishi deyarli barcha to ‘rtala rejaviy turar-joy 
hosilalarida amalga oshiriladi, bunda shimoliy yo‘nalishga ko'proq 
e ’tibor beriladi. Turar-joylar asosan 1, 2, 4 qavatli uylardan iborat, 
shu jumladan hovlisida 600 kv.m gacha tomorqasi bor ikki qavatli 
uylar ham shunga kiradi. Yangi turar-joy jam g‘armasining butun
i l l

---

tuzilmasi shahar miqyosi, uning haqiqiy imkoniyatlari, shuningdek 
aholi demografik tarkibini hisobga olib qabul qilingan. Rejalashtirish 
jihatidan turar-joy uylari uncha katta bo'lmagan turar-joy guruhlarida 
namoyon bo'ladi, piyoda va transport yo‘llari bilan kundalik hamda 
davriy foydalanish inshootlari bo'lgan mavzelarga birlashtirilgan, ulaming 
markazlari shahar va mahallaga m o‘ljallangan inshootlar hisoblanadi.
Aholiga madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatish tuzilmasi kundalik va 
davriy bosqichlarga bo‘linishni hisobga olib ishlab chiqilgan.
Shahar hududini suv bosishdan himoya qilish Amudaryoning 
Tuyamo'yindan «Qipchoq» bumigacha o'zanini ikki taraflama bosh- 
qarish tarhiga ko‘ra amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda to ‘g‘onlaming 
ikkitasi qurib bitkazilgan.
Birinchi yo‘l — bu daryo o‘zani bo‘ylab traverslar bilan mahkam- 
langan qirg‘oq to ‘g‘onlaridir. Ikkinchi yo‘l shahar janubiy chegarasi 
bo'ylab yotqizilgan to ‘g‘ondan iborat. Shahar uylari qurilishining 
ikkinchi to ‘g‘on doirasidan tashqariga kengaytirilishi bilan qirg‘oqni 
himoya qilish tasmasi shaharning g'arbiy va janubi-g‘arbiy chegarasiga 
ko'chib o ‘tadi. Loyihalashtirilayotgan qirg‘oqni himoya qilish to ‘g‘o- 
nining uzunligi 9 km.ni tashkil etgan.
Bosh rejaning yangi loyihasi 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasi qoshidagi Respublika arxitefttura-shaharsozlik kengashi 
majlisida ko‘rib chiqilgan va uni ro ‘yobga chiqarish m a’qullangan.