Шахарлар ва кишлоклар гео-узб

---

O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi  

 

Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti  

 

 

 

Tabiatshunoslik fakul`teti 

 

 

Geografiya kafedrasi 

 

 

 

 

Pedagogika fanlari nomzodi, dotsent  R.T.Gaipova 

 

 

 

 

 

 

 

«SHAHARLAR VA QISHLOQLAR GEOGRAFIYASI»  

FANI B O`YICHA O`QUV METODIK MAJMUA 

(bakalavriat bosqichi talabalari uchun) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

NUKUS - 2010 

---

Mundarija 

 

1- mavzu.   Shaharlar geografiyasi fanining ob`ekti va predmeti 

 

2- mavzu.  Shaharlarni geografik o`rganish 

 

3- mavzu. 

Shaharlarning tarixiy shakllanishi va «shahar» haqida 

tushuncha 

 

4- mavzu. 

Shaharlarning tarixiy shakllanishi va «shahar» haqida 

tushuncha 

 

5 mavzu. 

Shaharlarning genetik tiplari 

 

6- mavzu.  Shaharlarning funktsional tiplari 

 

7- mavzu.  Shaharlar va qishloqlarning klassifikatsiyasi 

 

8- mavzu.  Shaharlar aglomeratsiyasi 

 

9- mavzu. 

Shaharlar va jamiyat rivojlanishida, ishlab chiqarish 

kuchlarining rivojlanishi va hududiy paydo bo`lishidagi 

o`rni 

 

10- mavzu.  Rayon planirovkasi va shaharsozlik masalalari 

 

11- mavzu. 

O

`zbekiston shaharlarining klassifikatsiyasi va tipologiyasi 

 

12- mavzu.  O`zbekiston qishloqlar geografiyasi 

 

13- mavzu. 

Shaharlar va qishloqlarning xududiy joylashuvining o`ziga 

xos xususiyatlarini Qoraqalpog`iston miqyosida tahlil 

qilish 

 

---

So`z boshi 

 

Sayyoramiz  aholisining  soni  XXI  asrning  boshlarida  6,5  miliardga  etdi  va 

demografik  bashoratlarga  ko`ra  2015  yilgacha  Dune  aholisi  har  yili  86  million 

kishidan  kupayib  borar  ekan.  Aholining  bunday  sur`at  bilan  kupayishi  butun  er 

shari  bo`yicha  olib  qaraganda,  tashvishli  emas,  chunki  hozirgi  davrda  dunyoda 

aholi zichligi o`rtacha 1km

2

 ga 48 kishini tashkil qiladi. Lekin er yuzida aholi bir 

tekis  taqsimlanmagan,  shunday  joylar  borki  1  km

2 

ga  1000,  2000  va  undan  ortiq 

kishi  to`g`ri  keladi  va  aksincha,  1  km

2 

da  2-3  kishi  yashovchi  xududlar  ham 

mavjud.  Umuman  olganda,  Dune  aholisi  bilan  bog`liq  qator  muammolar 

demografik  vaziyat  bilan  bog`liq  va  u  aholi  soni  dinamikasi,  joylashuvi,  takror 

barpo  bo`lishi  va  jinsiy  va  yosh  tarkibi  kabi  jarayonlarda  ifodalanadi.  Aholi  soni 

dinamikasi  –ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish  dinamikasining  ajralmas  qismidir.  Har 

qanday  hududni,  davlatni  yoki  xalqni  siyosiy-iqtisodiy,  ijtimoiy  jihatlarini 

o`rganish 

uning 

aholisini 

o`rganishdan 

boshlanadi. 

Aholi 

dinamikasi 

ko`rsatkichlari  demografik  jarayonlar  (to`g`ilish,  o`lim,  nikoh,  ajralish,  oila)  va 

ularning shakllanish qonuniyatlarini bilish, aholi siyosatini ishlab chiqishda hamda 

xalq xo`jaligining  rivojlanish  dasturlari  tuzish uchun  zarur  ilmiy  asos  sanaladi.  er 

kurrasida inson ajdonining dastlabki vakillari (*îìî Ñàïèíñ) shakllanganidan to 

hozirga  qadar  aholi  soni  dinamikasida  o`zgarishlar  ko`zatiladi.  Ular  Dune 

davlatlarida  turli  omillar  ta`sirida  sodir  bo`lish  bilan  bir  qatorda,  ba`zi 

muammolarga ham sabab bo`ladi.  

Jamiyat taraqqiyotining bugungi bosqichida er sharidagi turli xalqlar (etnos), 

millatlar, irkiy guruhlar soni dinamikasi va joylashuvida aholi takror barpo bo`lishi 

hususiyatlari,  konsilidatsiya  va  assimilyatsiya  jarayonlariga bog`liq  holda  ma`lum 

o`zgarishlar  sodir  bo`lmoqdamikim,  ular  ko`pchilikning  e`tiborini  tortadi. 

Sayyoramizning  XXI  asrning  birinchi  yarmiga  qadar  bo`lgan  demografik 

bashoratida dunyoning bazi xududlarida aholi soni sekinlik bilan ko`payib borishi, 

ba`zi  xo`dudlarida  aholi  soni  ko`payishidan  to`xtashi,  yana  bir  guruh  davlatlarda 

esa  aholi  sonining  ko`payishi  nisbatan  jadalroq  kechishi  qayd  etilgan.  Hozirgi 

kunda  Dune  aholisi  sonining  o`zgarib  borishi  bilan  bog`lik  global  iqtisodiy, 

demografik  va  ekologik  muammolar  mavjud.  Ularning  echimi  Dune  aholisi  soni, 

tarkibi,  joylashuvi  va  uning  omillarini,  hududiy  hususiyatlarini  atroflicha 

o`rganishni taqoza etadi.  

Qo`llanmani  tayyorlashda  keyingi  yillarda  Chop  qilingan  adabiyotlar, 

statistik  to`plamlar,  dunyo  aholisi  bo`yicha  tadqiqot  olib  borayotgan  nufuzli 

tashkilotlar ma`lumotlariga tayanildi.    

Shaharlarni  o`rganish  katta  ilmiy,  madaniy  va  ma`rifiy  ahamiyatga  ega. 

Chunki  mamlakat  va  yurtlarning  hozirgi  kuni  va  o`tmishi,  tarixi,  tasnifi  va 

takdirini,  ularning  jahon  ham  jamiyatidagi  o`rnini,  geosiyosiy  mavqenini  ko`p 

hollarda shaharlar orqali anglash mumkin. 

Shaharlar  nihoyatda  xarakatchan,  dinamik  ob`ekt,  ular  ham  jonli 

mavjudotdek  betakror,  o`ziga  xos  borlik.  Shaharlarning  ham  tug`ilgan  vaqti  va 

joyi, ijtimoiy ahvoli va kelib chiqishi, yoshi va faoliyati, boshqacha qilib aytganda, 

---

pasportlari  bor.  Binobarin,  shaharni  o`rganish  hamma  vaqt  jonli  va  qiziqarli 

bo`ladi. 

Ushbu  ma`ruzalar  matni  muallifning  bu  sohadagi  ko`p  yillik  ilmiy-

pedagogik  tajribasidan  kelib  chiqqan  holda  yozilgan.  Uning  mazmuni  o`quv 

jarayonida  takomillashtirilib  boriladi  va  respublikamiz  shaharlariga  oid  faktik 

raqamlar hamda axborotlar bilan boyitiladi. 

---