Shaharlar geografiyasi va geourbanistika asoslari

Janubiy O„zbekistonda shahar manzilgohlar va urbanizatsiya darajasining 
o„zgarishi 
Surxondaryo 
viloyati 
Yillar 
1939 
1959 
1970 
1979 
1989 
2006 
2016 

---

100 
Urbanizatsiya 
darajasi (%da) 
7,5 
15,4 
16,0 
19,2 
19,4 
19,2 
35,7 
Shaharlar 
1 
2 
2 
8 
10 
8 
8 
Shaharchalar 
- 
3 
8 
3 
- 
7 
114 
Jami 
1 
5 
10 
11 
10 
15 
122 
Qashqadaryo 
viloyati 
 
Urbanizatsiya 
darajasi (%da) 
8,8 
13,2 
16,5 
25,2 
25,9 
24,6 
42,9 
Shaharlar 
2 
2 
2 
12 
12 
12 
12 
Shaharchalar 
2 
4 
4 
2 
4 
4 
123 
Jami 
4 
6 
6 
14 
16 
16 
135 
Jadval O‗zR Davlat statistika qo‗mitasi ma‘lumotlari asosida tuzilgan. 
Butun O‗zbekistonda bo‗lgani kabi, Qashqadaryo viloyatida ham eng 
rivojlangan shaharlar to‗rini aholisi 3 ming kishigacha shaharlar egallaydi (-
jadval). Bu bosqichga respublikada 274 ta, Toshkent viloyatiga 36 ta, Farg‗onaga 
esa 46 ta, Qashqadaryoda 29 ta shahar manzilgohlari mansub. Ular jami shahar 
manzilgohlari sonining mos holda, 31.8, 22.3 va 21.4 foizini tashkil etadi (2016 y). 
Qashqadaryo viloyatida 1-pog‗onaga kiruvchi shaharlar aholisi 74 ming kishi 
(jami shahar aholisining 5.8 foizini) ga teng. Ushbu toifaga aksariyat 
―agroshaharcha‖lar mansub. 
2 va 3-pog‗ona ko‗proq ―resurs‖ shaharchalar (Miroqi, Dehqonobod va 
Tolimarjon), agroindustrial shaharlar (Qashqadaryo) va agroshaharchalardan tarkib 
topgan. Bunday ierarxik bosqichda mintaqa shahar aholisining eng ko‗pi istiqomat 
qiladi (31.1 foiz). 
O‗rta shaharlar guruhi respublikamizning ko‗pgina mintaqalarida Farg‗ona, 
Jizzax hududlarida yaxshi shakllanmagan. Andijon, Samarqand viloyatlarida 
bunday shaharlar ikkitadan, Toshkent va Namanganda uchtadan, qolgan 
viloyatlarda esa bittadan mavjud. Koson shahrida viloyat shahar aholisining 73 
mingi istiqomat qiladi. Ushbu toifa shaharlar sinfi jami guruhning 5.6 foiziga 
to‗g‗ri keladi (-jadval).
Mintaqa katta shaharlar ro‗yxatiga 2014 yilda ko‗hna Shahrisabz qo‗shildi. 
Geourbanistikada funksional yondashuv keng tarqalgan bo‗lib, bu urbanizatsiya 
jarayonining eng muhim iqtisodiy ko‗rsatkichlaridan sanaladi. Ierarxik pog‗ona 
eng yuqori bosqichidagi qadimiy 
Qarshi 
ko‗p funksiyali yirik sanoat, fan, 
madaniyat va maorif markazi sanaladi. Shahar tarixda Nasaf, Naxshab nomlari 
bilan mashhur bo‗lgan. U 1926 yildayoq shahar maqomini olgan.
Shahar aholisi, 1959 yilda 33 ming kishini tashkil etgan bo‗lsa, 1991 yilda 
168 ming, 1997 yilda 194 ming, 2016 yilda 260.7 ming kishiga etdi.
Viloyat markazi (VM) umumiy sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishdagi 
hissasi yuqoriligi bilan ushbu toifadagi shaharlar orasida alohida ajralib turadi. 
Mazkur shahar mintaqada ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlarining qariyb 50 
foizini beradi.

---

101 
Mintaqa XIM ishlab chiqarishida viloyat markazida faoliyat yuritayotgan 
―Kashteks‖ fabrikasi, yog‗-ekstraksiya va un zavodlari, meva-sabzavotni qayta 
ishlash korxonalarining ulushi katta (40.9 foiz). Hozirda hudud sanoat tarmoqlarini 
modernizatsiyalash va uning tarkibiy tuzilishini boyitish-diversifikatsiyalash va 
tarmoqlararo majmualar shakllantirishga qaratilgan bir nechta istiqbolli loyihalar 
amalga oshirilmoqda. Yaqin yillarda shaharda TCL brendi ostida elektronika 
mahsulotlari ishlab chiqariladigan yirik korxona o‗z faoliyatini boshlaydi. Unda 
yiliga 25 ming dona televizor, 15 mingta ―Samsung‖ changyutkichi, 100 mingdan 
ortiq rozetka va elektr uzatkich mahsulotlari ishlab chiqarish ko‗zda tutilgan. 
Shuningdek, Shahrisabz va Koson shaharlarining ham XIM ishlab chiqarishda 
sezilarli o‗rni mavjud.
Aytish joizki, shahar aholisining muntazam ko‗payib borishi hisobiga 
hududda kommunal, maishiy, transport va ekologik muammolar kuchayib borgan. 
Ayni paytda shahar ijtimoiy-iqtisodiy infratuzilmasi qayta ko‗rib chiqilib, 
rekonstruksiya qilinmoqda. 
Mintaqaning eng qadimiy va navqiron shahri Shahrisabz (XIII asrda Kesh) 
genetik xususiyatiga ko‗ra dastlab savdo va hunarmandchilik asosida paydo 
bo‗lgan. Shahrisabz fors-tojikcha so‗zdan olingan bo‗lib ―yashil shahar‖ degan 
ma‘noni anglatadi. Shahar aholisi 1997 yilda 84.5 ming kishini tashkil etgan 
bo‗lsa, 2002 yilda 88.3 ming, 2006 yilda 99.9 ming va 2016 yilda 103.5 ming 
kishidan oshib ketdi.