Shaharlar geografiyasi va geourbanistika asoslari

4. Zamonaviy shaharlar (1970 –yillardan hozirgi kunga qadar). 
Fan-
texnika inqilobi natijasida, sanoat yetakchilik qilgani holda, shaharlarning ilm-fan, 
texnik-iqtisodiy, moliyaviy, siyosiy-madaniy funksiyalari ortib boradi. Ular 
ko‗pfunksiyali shaharlarga aylanib, murakkab shahar tizimlarini (shahar 
aglomeratsiyalari, megalopolislar) shakllantiradi.
Bu davr jahon miqyosida globallashish jarayonining yuzaga kelishi bilan 
bog‗liq bo‗lib, xalqaro ish yuritish, moliya-kredit, iqtisodiy-madaniy, savdo, 
siyosiy-tashkiliy funksiyalar shaharlar rivojlanishining asosini tashkil etadi. 
5
Перцик Е. География городов (Геоурбанистика). М., 1991. Б-9. 

---

15 
Bunday funksiyalarning takomillashib borishi natijasida xalqaro miqyosda ish 
bajaruvchi ―dunyoviy shaharlar‖ vujudga kelmoqda, masalan, xalqaro moliyaviy 
markazlar-London, Birmingem, Syurix, Jeneva; xalqaro turizm markazlari-
Singapur, Kuala-Lumpur, Parij; iqtisodiy markazlar-Nyu-York, Tokio, Seul; 
siyosiy markazlar- Gaaga, Vena va h.k. Respublikamizda bozor munosabatlari 
sharoitida shaharlar siyosiy-madaniy, iqtisodiy-moliyaviy, ilmiy-texnikaviy, 
investitsiya va innovatsiya markazlari sifatida rivojlanmoqda. 
―Bell fikricha, industrial shaharlarni postindustrial shaharlardan ajratib 
turuvchi chegara 1956-yilda AQShda sanoat sivilizatsiyasi ta‘sirida birinchi marta 
oq yoqali ishchilar miqdori ko‘k yoqali ishchilar sonidan ortib ketganida sezilgan. 
Bell uchun postindustrial jamiyatlardagi mukammallik davri iqtisodiy tashkilot va 
sotsial munosabatlar tabiatidagi fundamental o‘zgarishlarni anglatadi. Natijada, 
postindustrial shahar belgilari quyidagicha ko‘rinish oladi:
1.
 
Iqtisodiy asosning qayta quruvchi qismi sifatida qatnashuvchi jarayonlar 
deindustrializatsiya va tertiarizatsiyada namoyon bo‘ladi. Ish bilan ta‘minlash 
Fordism
6
tizimidagi nisbatan moslashuvchan mahsulot tizimlari sanoat 
mahsulotlari ishlab chiqarishda aks etadi.
2.
 
Global iqtisodiy tizimga chuqur integratsiya. 
3.
 
Urbanistik shakllarni qayta tarkib topishi. 
4.
 
Daromadlar notengligi, sotsial va hududiy ajratish, urbanistik hududni 
xususiylashtirish va himoya qilinishi zarur bo‗lgan hududlarning ko‗payishi kabi 
rivojlanayotgan muammolarni ko‗payishi ( M.Pacione, 2009, 51-b.). 
Dunyo shaharlari global tizimi shakllanishi. Bu samaradorligi yuqori bo‗lgan 
markazdan uzoqda joylashgan yerlar bilan dunyoning bir xil ko‗rinishga keltirilishi 
va ularning barcha asosiy madaniy qutblardan ishchi kuchi va kapitalning global 
shaharga chiqib kelishiga ―erishishi‖ orqali alohida dunyo shaharlarining 
kengayishini oshirishga ta‘sir qiladi. Qisqacha aytganda, mahalliy globallashib, 
global hududlar ―glokalizatsiya‖ jarayonida mahalliylashib bormoqda. 
Urbanistik shakllarni tubdan qayta qurilishi. Bu qayta ishlash katta miqdorda 
neologizmlarni ishlab chiqib, ular shaharlarni bir vaqtning o‘zida ichkaridan 
tashqariga va tashqaridan ichkariga yo‗nalgan o‗zgarishlarini ifodalovchi 
jarayonlar – megashahar, tashqi shahar, shahar chegarasi, metropleks
7
, texnoburb
8
, 
post-suburbia, texnopolis, geterpas va ekzopolis kabilarni o‗z ichiga oladi 
(M.Pacione, 2009,62-b.). 
2.Shaharlar murakkab tushuncha bo‗lgani bois, ularni turli fan vakillari har 
xil talqin qiladilar. Masalan, iqtisod uchun shahar asosan ishlab chiqarish, eng 
avvalo sanoat markazi, sotsiologiya uchun o‗ziga xos yashash muhiti, tarixchi 
uchun o‗tmishdan guvohlik beruvchi joydir va h.k. Iqtisodiy geografiyada esa 
shahar —bu qishloq xo‗jaligi bo‗lmagan sohalar va ular bilan shug‗ullanuvchi 
6
Genri Ford nomi va faoliyati bilan bog‗liq bo‗lib, XX asrdagi iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishdagi yo‗nalishlardan 
biri.
7
Metropleks — “megalopolis”ga sinonim sifatida ishlatiladi, bir necha shaharlar shahar atroflari bilan
8
Shahar atrofi 

---

16 
aholini hududiy tashkil etish shaklidir; u dinamik ijtimoiy — iqtisodiy tizim 
(sistema) hisoblanadi. 
Dunyodagi jami aholi yashaydigan manzilgohlar ikki turga bo‗linadi: 
shahar (shahar va shaharchalar) va qishloq aholi manzilgohlari (qishloq va 
ovullar). Ular bir-biridan qator belgilariga, xususan, aholi soni va zichligi, 
aholining iqtisodiyotda bandlik tarkibi, binolar, uy-joylar, yo‗llarning qurilish 
xarakteri, bajarayotgan funksiyasiga ko‗ra farqlanadi. 
Shuni alohida ta‘kidlash joizki, «shahar» tushunchasi; barcha el va 
yurtlarda, mamlakat va muzofotlarda aynan bir ma‘noda talqin qilinmaydi, ular 
bunday maqomda turli davlatlarda turlicha belgilanadi. Chunonchi, islom 
dini mamlakatlarida shaharlar (qubbalar) avvalambor bozor va masjidlarning 
soni bilan belgilangan. G‗arb mamlakatlarida shaharlar aholi soni va zichligi, 
joylarning arxitekturasi va qurilish shakli, manzilgohning bajaradigan 
vazifasiga o‗xshash mezonlar orqali ajratilgan. 
―Shahar‖ forscha so‗z bo‗lib, ―qal‘a‖ (rus tilida ―gorod‖ – ogorodit, ya‘ni 
o‗rab olmoq) ma‘nosini anglatadi. Qadimda odatda shaharlarning ichki -
markaziy qismi mudofaa devorlari bilan o‗ralgan, bu yerda saroy, hukmdorlar va 
ular oilalarining qo‗rg‗onlari, muhim ma‗muriy-diniy binolar, bosh maydon 
(registon), ba‘zilarida oddiy aholi xonadonlari ham bo‗lgan va u ―shahriston‖ 
deb atalgan. Darvozalar orqali ularga kirib chiqilgan. Uning atroflarida ―rabod‖ 
deb ataluvchi devorlar bilan o‗ralgan boshqa qismlari ham bo‗lib, bu yerdan bog, 
ekinzorlar, keyinchalik oddiy aholining uy-joylari o‗rin olgan. Masalan, Xivada 
to‗quvchilar, kulollar, gadoylar mahallalari bo‗lgan. 
Shahar-tarixan tarkib topgan aholi manzilgohidir. Shahar tushunchasi nisbiy 
bo‗lib, qaysi aholi manzilgohini shahar deb yuritish lozimligi borasida olimlar 
tomonidan hanuzgacha bir fikrga kelinmagan.
Urbanizatsiya o‗lchov birligi sifatida urbanizatsiyalashgan hududni (shahar) 
aniqlashtirishning quyidagi usullari bor: 
1.
 
Aholi o„lchami
. Urbanizatsiyalashgan hududlar qishloq joylardan katta deb 
tan olingan vaqtdan beri ba‘zi hollarda aholi o‗lchamiga alohida qaraladi. Amalda 
bu shahar aholisi vaqt va makonda boshlang‗ich nuqta sifatida farqlanadi. 
Shvetsiyada 200 nafardan ortiq bo‗lgan aholiga ega har qanday manzil milliy 
urbanistik tizimda alohida o‗rin egallasa, AQSHda 2500, Shveytsariyada 10 000, 
Yaponiyada 30 000 dan ortadi. Bu kabi xilma-xillik sotsial kontekstdan kelib 
chiqadi. Shvetsiyada ko‗pgina 200 nafardan ortiq aholiga ega bo‗lgan aholi 
manzillariga alohida maqom berilsa, shu bilan birga aholisi zich joylashgan 
Yaponiya kabi mamlakatda bu kabi kam aholiga ega hududiy birliklarga maqom 
berilishi uning amalda shahar turlari va birliklari juda ko‗payib ketishiga olib 
keladi. Keyinchalik esa bu holat xalqaro taqqoslashni qiyinlashtiradi.
2.
 
Kengaygan urbanistik hududlar konsepsiyasi birinchi marta AQSH yillik 
to‗plamida 1910-yilda va keyinchalik 1960-yilda Standart Metropoliten Hudud 
Statistikasida rivojlantirilgan. U ikki va undan ortiq Metropoliten Standart 
Hududini o‗z ichiga oladi (M.Pacione, 2009, 61-b.).
Hozirda Rossiyada 12 ming, AQSH da 2,5 ming, Islandiyada 200 kishi, 
O‗zbekistonda 7 ming, Turkmanistonda 5 ming kishi bo‗lgan aholi manzilgohi 

---

17 
shahar deb yuritiladi. BMT tadqiqotlarida xalqaro miqyosda aholi soni 20 
mingdan, milliy miqyosda esa 5 mingdan kam bo‗lmagan aholi manzilgohini 
shahar deb hisoblash qabul qilingan. Shunday shaharlar ham borki ular davlat 
ham hisoblanadi va