Shaharlar geografiyasi va geourbanistika asoslari

Farg‘ona viloyati shaharlari ierarxiyasi 
Farg‗ona viloyati shaharlar to‗ri va hududiy tizimini vujudga kelishida 
gidrografik to‗r, tabiiy resurslar, iqtisodiy geografik o‗rin, mehnat va infratuzilma 
salohiyati kabi omillarning ta‘siri kuchli. Viloyatdagi shaharlarning ayrimlari 
qadimdan aholi zich joylashgan qishloqlar o‗rnida paydo bo‗lgan. Farg‗ona 
mintaqasi shaharlar to‗rining kengayishi sobiq Ittifoqning dastlabki yillaridan 
boshlangan bo‗lsa, so‗nggi 1989 yilgi aholi ro‗yxatidan keyin Muqimiy qishloq 
aholi punkti shahar tipidagi posyolka maqomini oldi, xolos.
Mintaqa shaharlari turli tarixiy davrlarda tashkil topgan bo‗lsada, ularni 
rivojlantirish hamisha davlat boshqaruvi diqqat markazida bo‗lgan. Chunonchi, 
foydali qazilma konlari va strategik ahamiyatga ega bo‗lgan ob‘ektlar negizida 
shaharlarni shakllantirish yoki Ikkinchi jahon urushi davrida sobiq Ittifoqning 
g‗arbiy hududlaridan zavod, fabrikalarni ushbu hududga joylashtirilishi maqsadli 
dasturlar doirasida amalga oshirilgan. 
Farg‗ona viloyati aholi manzilgohlarining shakllanishida birlamchi omil 
gidrografik to‗r, xususan Oloy tog‗laridan oqib tushadigan daryolar (So‗x, Isfara) 
konussimon deltalari xizmat qiladi. Binobarin, So‗x daryosi Qo‗qonga, 
Shohimardonsoy Marg‗ilonga hayot bag‗ishlagan. Mintaqa shaharlarining 
joylashuvi irrigatsiya shaxobchalari Norin daryosidan boshlanuvchi Katta 
Farg‗ona, Janubiy Farg‗ona va Katta Andijon kanallari va asosiy magistral yo‗llar 
bilan uzviy bog‗langan.
Shaharlar to‗rining asosi ―sinch‖lari sifatida g‗arbda Qo‗qon va sharqda 
Farg‗ona-Marg‗ilon yaqqol ko‗zga tashlanadi.
Masalan, Qo‗qon shahri shakllanishining o‗ziga xos xususiyati, birinchidan 
So‗x daryosining qadimiy konus yoyilmasi bo‗lsa, ikkinchidan vodiyning 
kengaygan kirish qismida joylashganligi bilan izohlanadi. So‗x yoyilmasida aholi 
manzilgohlari nihoyatda zich joylashgan va bu o‗ziga xos hududiy majmuani 
tashkil etadi. Shuningdek, mazkur daryo yotqiziqlari shaharga yaqin joyda qurilish 
materiallari sanoati uchun zarur bo‗lgan xom ashyo bilan ta‘minlaydi. Viloyatda 
aholi joylashuv tizimi politsentrik, ya‘ni asosan ikki markaz-qadimiy Qo‗qon va 
Farg‗onada mujassamlangan. Ayni vaziyat ishlab chiqarishning markazlashuvi va 
shahar manzilgohlarining murakkab tizimi yoki majmuasi -aglomeratsiyalarning 
vujudga keltiradi. 
Qadimiy 
Qo„qon
―ipak yo‗lida‖ Yevropa, Rossiyadan, Hind va Xitoyga 
―o‗tish‖ yo‗lida ―savdo shahri‖ sifatida ham rivojlanib borgan. Manbalarga 
qaraganda, Qo‗qon haqidagi dastlabki ma‘lumotlar X asrlarga to‗g‗ri keladi. Arab 
sayyohi va geografi Istaxri va Ibn-Xauqol qo‗lyozmalarida shaharni ―Ho‗qand‖ 
yoki ―Xavokand‖, ya‘ni ―go‗zal shamol shahri‖ deya tasvirlaydi. Venger sayyohi 
H.Vamberi Qo‗qon etimologiyasi haqida ―Xobkent‖ go‗zal vodiydagi joy so‗zidan 
kelib chiqqan deya ta‘rif bergan. 
Dastlab shahar vodiyning g‗arbiy qismi uchun muhim savdo-transport, 
harbiy-strategik va ma‘muriy funksiyalarga ixtisoslashgan. Kaspiyorti (1898 y.) va 

---

78 
Orenburg-Toshkent (1906 y.) temir yo‗lining qurilishi uni transport tuguniga 
aylantirdi. Transport va iqtisodiy geografik o‗rnining qulayligi, Qo‗qon vohasi va 
qishloq xo‗jalik rayonlari markazida joylashganligi uning sanoat ixtisoslashuvini 
belgilab berdi. Hozirda mazkur yirik shahar negizida Qo‗qon aglomeratsiyasi 
shakllanmoqda. 
G‗arbiy Farg‗onada markaziy o‗rin tutuvchi ushbu shahardan janubda 
Yaypan, g‗arbda Beshariq, sharqda Uchko‗prik, va shimolda Dang‗ara kabi 
yo‗ldosh shaharlarning vujudga kelishiga ―aglomeratsiya yadrosi‖ asos bo‗lgan.
Vodiydan karvon yo‗llarining kesib o‗tganligi savdo shaharlari (Marg‗ilon, 
Quva), ma‘muriy, harbiy-strategik markaz sifatida Farg‗ona shahrining (1877 y.) 
shakllanishiga sabab bo‗lgan. Dastlab Farg‗ona vodiysi Rossiya tomonidan bosib 
olingandan so‗ng ―Yangi Marg‗ilon‖, ―Skobelov‖ nomi ostida faoliyat yuritgan. 
Viloyat markazi funksiyasini bajaruvchi shahar deyarli ―bo‗m-bo‗sh‖ joyda 
Marg‗ilon shahridan 8 km janubdagi Yormozor va Sim qishloqlari yaqinida rus 
askarlari uchun harbiy shaharcha sifatida bunyod etilgan. 1919 yildan boshlab 
shahar hozirgi rasmiy maqom bilan atala boshladi. Shaharning arxitekturasi radial 
aylana ko‗rinishda (mudofaa uchun), asosiy ko‗chalar markazga yo‗naltirilgan 
holda amalga oshirilgan.
Mustaqillik yillarda Qo‗qon va Farg‗ona shaharlari sanoati tarmoq tarkibida 
birmuncha o‗zgarishlar sodir bo‗lgan: yoqilgi-energetika sanoatining ulushi ortgan, 
engil sanoat ham ustuvor rivojlanib borgan. Shu bilan birga, shahar uchun 
ana‘naviy sanoat tarmoqlaridan biri – to‗qimachilik sanoatining ahamiyati 
pasaygan. 
Mintaqa sanoat mahsulotining 60,2 foizi birgina Farg‗ona shahri zimmasiga 
tushadi; Shuningdek, Qo‗qon, Marg‗ilon, Quvasoy shaharlarining sanoat 
ko‗rsatkichlari, urbanistik mujassamlashuv darajasi yuqori; Quvasoy viloyat yalpi 
sanoat mahsulotining 11,8 %, Qo‗qon 7,3 % ni beradi.
Farg‗ona – Marg‗ilon va Qo‗qon sanoat tugunlari mintaqa sanoatining 
hududiy tashkil etishda etakchi o‗ringa ega. Farg‗ona viloyati hozirgi vaqtda 
o‗zining sanoat ishlab chiqarish salohiyati bo‗yicha respublikamizda oltinchi 
(Toshkent shahri va viloyati, Andijon, Navoiy, Qashqadaryo) o‗rinda turadi (2015 
yilda – 7.6 %). 
Farg‗ona viloyati urbanistik piramidasida ―ellikminglik‖ shaharlar 
rivojlanmagan (-rasm). Quvasoy shahrida 87.5 ming, Rishtonda 36.4 ming, 
qolganlarida aholi soni bundan kam. 2009 yilgi ―urbanistik to‗lqin‖ dan keyin 
birdaniga 196 ta qishloqlarga yangi shaharcha maqomi berildi. O‗zbekistonda jami 
966 ta yangi shaharchalarning 1/5 qismi birgina Farg‗ona viloyatiga tegishli (-
ilova).

---

79 
5-rasm