Щадимги европада илк фалсафий билимлар ривожи, ижтимоий таращщиёт, маданий жараёнлар

Афлотун академияси. Буюк мутафаккир =аёти нафащат диалоглар яратиш билан, балки махсус фалсафа ыщув масканини яратиш билан =ам бо\лищ былди. Шу маънода Академия Афлотуннинг меросининг таркибий щисми сифатида талщин щилиниши мумкин.
Академия том маънода илк фалсафий мактаб сифатида. Европада фалсафий таълим ва тарбия анъаналарини бошлаб берди. Академияда асосий эътибор фалсафий билимларни шакллантиришга, фалсафий муло=аза маданиятини =осил щилишга щаратиларди. Шунинг учун =ам Афлотун нафащат буюк мутафаккир сифатида, балки Европада фалсафий таълим ва тарбиянинг асосчиси =амдир.
Академияда фалсафий та=сил ты\ри йылга щыйилгани боис у щарийб 100 йил, император Юстиниан томонидан барча фалсафий мактабларнинг ёпилганига щадар (мил.ав. 529 йили) фаолият кырсатди. Афлотуннинг фалсафий ыщув маскани Юнонистоннинг буюк давлат арбоблари ва нотищлари Ликург, Геперид, Демосфенларни, стоицизм асосларини яратган буюк файласуф Антисфенни, эпикуризмнинг йирик намояндаларидан бири Аристиппни вояга етказди. Биргина Арастунинг ушбу ыщув масканида тарбия топгани Академияни барча замонларнинг мутлощ щадриятига айлантириш учун кифоя эди.
ТАЪЛИМОТИ. Афлотун таълимоти Европа тарихидаги илк системалаштирилган фалсафий таълимот былди. Эйдослар, яъни \оялар олами таърифи ва тафсилотига ба\ишланган ушбу концепция махсус тушунчалар тизими ёрдамида баён этилади. Бирощ ушбу концепциянинг мо=иятини англаб етиш учун аввало унинг =аётий мотивларини анищлашимиз шарт.
Афлотун ижод щилган ижтимоий му=итда уч гуру=нинг щарашлари тыщнаш келган эди. Бир гуру= кишилар аждодлар анъанасига содищ щолишни тар\иб этар ва =еч кимнинг эътиборини тортмай щыйган эски щадриятларни ёшларга сингдиришга интиларди. Бошща бир гуру= тарафдорлари бу дунёдаги брча нарсани ыткинчи деб эътироф этар ва фащат шахсий манфаатлар учун хизмат щилмощ зарур деб, =исоблар эди. Учинчи гуру= Сущрот атрофида тыпланган былиб, инсон =аётининг мазмун ва мащсадини эзгуликка хизмат щилиш билан бо\лар эди. Антик маданиятнинг инсонпарвар щадриятлари ру=ида тарбияланган Афлотун =ам Сущрот каби инсон =аёти ызгармас щадриятларини эгаллаш ва эзгуликка хизмат щилишга сарфламо\и лозим, деб =исоблади.
Бирощ, бутун умрини эзгулик хизматига ба\ишлаган буюк устозининг жамият томонидан инкор этилиши ва ылимга =укм щилиниши Афлотунни ларзага келтирди. Сущротнинг щатл этилишини тасодиф деб былмасди. У инсон борли\ининг =али ырганилмаган жи=атлари борлигини, бу дунёнинг сир–саноатлари =али тылищ очилмаганлигини маълум щилди. Жамиятдан кынгли совиган Афлотуннинг бутун фикр-хаёли ана шу муаммо билан банд былиб щолди. Натижада Афлотуннинг дастлабки фалсафий дунёщараши шаклланди. Сущрот ылимининг сабаблари хусусида муло=аза юритган Афлотун абадий ва ыткинчи оламлар ты\рисида хулосалар чищаради. Асл инсонларнинг ылдирилишига йыл щыядиган олам =ащищий эмас, ёл\он дунёдир. Ёл\он дунёдан =ащищат кутмайдилар, унда содир былган вощеалар =ам ёл\ондир. Шундай экан, оламнинг асл мо=иятини англаб етишга интилган файласуф бу дунё ташвишларидан бош олиб кетмо\и, уни фащат кузатмо\и ва муло=аза юритмо\и лозим. Шундай қилиб, Афлотун ҳақиқий, абадий оламнинг хусусиятлари ҳақида фикр юритади. Бу олам соф \оялар ва соф шакллар оламидир. Ыткинчи олам нарсалари ана шу =ащщоний оламдаги \ояларнинг соясидан ызга нарса эмас. Ыткинчи оламдаги =ар бир арса абадий оламдаги ыз \оясига эга. Авваламбор шуни ҳам таъкидлаш жоизки, Афлотуннинг ғоялар тўғрисидаги таълимоти шаклланишига фақат Суқрот қарашлари ёхуд унинг ўлимини сабаб қилиб кўрсатиш бир томонлама қараш бўлиб қолур эди. Ваҳоланки, тадқиқотчиларнинг фикрича Афлотуннинг ғоялар тўғрисидаги таълимотини қарор топишида Элей фалсафий мактабининг намоёндалари Парменид ва Зенонларнинг ҳам таъсири бўлган. Улар таълимотидан Афлотун моҳият ва ҳодиса ўртасидаги мавжуд фарқни қабул қилди. Уларнинг фикрича, икки хил борлиқ мавжуд. Яъни ҳақиқатдан ҳам бор борлиқ ва тахминан бор борлиқ. Манна шу таълимотни Афлотун ўзининг сўнгги даврда ёзган муҳим асари “Тимей”да аниқ ифодалай олган.
Афлотуннинг ғояси – жисмсиз шаклдир. Яъни у илгари сурган ғоя ўз ортида бирон бир конкрет жисмга жга бўлмаган, илоҳий тушунчадир. Унинг фикрича, ғоялар дунёси макон ва замондан ташқарида мавжуд бўлади. Ундаги ғояларни Афлотун демиург, яъни моддий нарсалар ижодкори, деб атайди. Биз уни хиссиёт орқали эмас, балки ақл орқали билишимиз мумкин. Афлотун фикрича “ғоялар дунёси”жа энг олий яхшилик, бахт ғояси – Худодир. Бундан кўриниб турибдики, Афлотуннинг таълимоти дин билан қўшилиб кетган. Унинг фикрича, моддий оламнинг турли қисмларини ташкил этувчи минераллар, ўсимликлар, ҳайвонлар ва улар томонидан яратилган нарсалар - “умумий ғоялар”нинг нусхасидир. Афлотун таъкидлайдики, “ғоялар дунёси” умуман “гўзаллик ғояси” ҳам мавжуддир. Табиат ва жамиятдаги барча гўзал нарсалар ҳам шу ўзгармас мутлоқ гўзаллик ғоясининг нусхасидир. Инсон қўли билан яратилган санъат асарлар, тасвирлар, ҳайкаллар ва бошқа асарлар (яъни иккиламчи табиат маҳсули) гўзаллик ғоясининг нусхаси бўлган, табиат ва жамиятдаги гўзал нарса, умумий ғоя сезиладиган нарса ва ҳодисаларни яратади, уларга сифат, хусусият ва моҳият беради. Шунингдек, Афлотуннинг фикрича, энг олий ғоя гўзаллик ғояси бўлмай, балки фаровонлик ғоясидир. “Фаровонлик, - деб ёзади Афлотун ўзининг “Давлат” асарида – моҳият эмас, лекин ўзининг улуғворлиги ва қудрати ила моҳият чегарасидан устун туради¹.
Афлотуннинг фаровонлик «ғояси” ҳақидаги таълимоти унинг дунёқарашидаги барча тизимлари объектив идеализм характерини англатиб қолмай, балки теологик идеализм ҳисобланади. “Ғоялар” ҳукумронлиги – мақсадга мувофиқ ҳукумронликдир. Айнан фаровонлик ғояси барча ғояларни муайян бирликка чорлайди. Бу бирлик мақсаддадир. Дунёдаги ҳукмронлик қилувчи тартиботлар, мақсадга мувофиқ тартиботлардир. Уларнинг барчаси фаровонлик мақсадига қаратилган бўлади. Ҳар қандай вақтинчалик ва нисбий мавжудлик қандайдир объектив борлиқ мақсадига эгадир.
“Мақсад бўлиши билан бирга у фаровонлик ҳисобланади” 27 – деб ёзади Афлотун.
Бу борлиқ барча жисмларнинг моҳиятини ташкил этади. Барча нарсалар фаровонликка эришишга интилади. Гарчанд ҳиссий жисмларда унга эришиш мумкин бўлмаса-да, барча жонли маҳлуқотлар учун олий мавсад – бахт ҳисобланади. Лекин бахт фаровонлик бўлгандагина бўлади, - дейди файласуф. Шунинг учун ҳар қандай жон фаровонликка интилади ва илк барча нарсалар фаровонлик учун амалга оширилади.
“Фаровонлик ғояси” сиз барча инсоний билимлар, у ҳатто мукаммал бўлмасин, барибир фойдасиздир”¹. (Афлотун. Давлат. 505 А-В) объект мақсадга мувофиқлик тўғрисидаги Афлотун таълимоти тиологикдир, унинг тиологияси яъни илоҳиёт ва худолар тўғрисидаги таълимоти билан чамбарчас боғлиқ.
Худо нафақат тирик мавжудот, - у мутлоқ фаровонликдир. (Афлотун, Тимей, 29 Е). Шунинг учун инсон илоҳиётига интилиши зарурдир. Фаровонликни билиш истагида у худони билишга интилади: фаровонликка эришиш учун у худонинг моҳиятига алоқадор бўлишига интилади. Бу ҳол Афлотун “Қонунлар” асарида шундай дейди: “худо барча нарсаларнинг ибтидоси, ўртаси ва ниҳоясидир. У шунинг учун ибтидоки, ҳамма нарса ундан келиб чиқади: шунинг учун ўрталикдирки, у барча нарсаларнинг моҳиятини ташкил этади. Келиб чиқиш хусусиятига эгадир. Шунинг учун ниҳоятки, барча нарса ўз мақсадига интилгани каби унга интилади.
Фаровонлик унинг учун юқорида айтганимиздек, борлиқдан ва инсон билимидан юқори туради. Баъзан Афлотун «фаровонлик”ни ақл билан тенглаштиради. Чунки Афлотун фикрича оқиллик мақсадга мувофиқ келишликда намоён бўлади. Шунинг учун мутафаккир «фаровонлик”ни мақсадга мувофиқлик билан яқинлаштиради. Ўз навбатида мақсадга мувофиқ бу нарсаларнинг ўз ғояларига мувофиқ келишидир, дейди. Шунинг учун нарсаларнинг фаровонлигини билиш бу демак “ғояларнинг” барча турли ҳиссий, сабабий боғлиқ ҳодисаларни уларнинг ғайри ҳиссий ва мувофиқ борлиққа ёки қонунга мувофиқлаштиришдир.
Шунингдек Афлотун «Фелеб” асарида инсон учун фаровонликнинг тўлиқ тавсифини келтиради. Диалогда «инсон фаровонлиги” шарти сифатида қуйидагилар келтирилади:

1. 
   ғояларнинг абадий табиатда иштирок этиши.
   
2. 
   ғояларни ҳақиқатга айлантириш.
   
3. 
   онгнинг мавжудлиги ва билимга эга бўлишлик.
   
4. 
   баъзи фанлар, санъатлар, шунингдек тўғри мулоҳазаларга эга бўлишлик.
   
5. 
   баъзи соф ҳиссий лаззатлар турларидан, масалан куйнинг соф оҳанглари ёки расмдаги гулларнинг лаззатидан баҳраманд бўлишлик.
   

Афлотуннинг «ғоялар” тўғрисидаги асосий фикри шулардан иборат.

Генесеологик талқинда ҳам «ғоя” Афлотун томонидан онгнинг шакллари, моҳияти ва ҳодисаси эмас, балки борлиқнинг шакллари деб қаралади. Анна шу муносабатда Афлотуннинг объектив идеализми тарихан Гегель идеализмининг кўринишидир.
Гегелнинг «мутлоқ ғояси” ҳам даставвал объектив мавжуд борлиқдир.
Афлотуннинг фикрича, ноборлик – бу материя. Унинг тасаввурида материя (модда – Ю.С.) ҳиссий оламда мавжуд чексиз ибтидо ва сон-саноқсиз жисмларнинг маконда алоҳида-алоҳида бўлиш шартидир. Чунки Афлотун фикрича “ғоя” ҳақиқий борлиқ, модда ноборлик сифатида мавжуд бўлмоғи лозимдир. Бу ғоя фақат ақл орқали яхлит, бўлинмас бирлик маъно деб тушунилади.
Чунки ҳиссий нарсалар ўзгарувчан, бақарор ва емирилувчандир. Ҳиссий жисмлар ғайри ҳиссий ғояларнинг рангсиз тамғасидир, дейди. Файласуф. Масалан: бита конкрет стол ўзгарувчан. Биз шундай деб биламиз. Лекин стол тўғрисидаги тушунча, яъни барча столлар тўғрисидаги ғоя аниқ яъни идеалдир деб ўргатади.
Афлотуннинг «ғоя”си элементар абстракция, умумий тушунча бўлиб конкрет ҳиссий жисмларидан метафизик ҳолда ажратилган ва мутлоқлаштирилган.
Афлотун нариги дунё ҳақида фикр юритади. У сезгиларни ва ҳиссий билишни инкор этади. Ҳақиқатни билиш учун ўзимизни ўраб турган моддий дунёдан ўзлигимизни тарк этишимиз керак. Ички дунёмизга ғарқ бўлишимиз керак. Жон ўлмас дейди, Афлотун. Оламни билиш диалектикаси у Суқротдан анча илгари кетган. Бироқ унинг диалектикаси фақат тушунчага боғлиқ.
Афлотуннинг ғоялар таълимоти тушунчадан иборат эканлигини таҳлил қилган рус файласуф олими Ахманов унинг қарашларининг моҳиятини моҳирона якунлайди: Афлотуннинг ғоялар тўғрисидаги маълумоти тушунча ва муҳокаманинг мантиқий шаклларини ва тааллуқли мантиқий муносабатларини ҳамда якка жисмлар дунёсини ҳақиқатдан ажраган алоқаларни нуқтаи-назардан талқин қилган.