Ш. З. Умарованинг таҳрири остида

1.6. Қадимги Римда фармацевтиканинг ривожланиши 
Дори воситалари кўпинча аралаштирмасдан ишлатилган. Мураккаб 
таркибли рецептлар кейинчалик дастлабки олимларнинг таълимотлари 
асосида киритилган ва Рим тиббиёти ва дорихонасининг энг катта вакили 
Клавдий Гален (милоднинг 131 - 201/210 йиллар) томонидан қўлланилади. 
Гален - таниқли рим шифокори ва табиатшунос олими. Пергам 
шаҳридаги бой юнонлик меъморнинг оиласида туғилган. Галеннинг биринчи 
ўқитувчиси унинг отаси бўлиб, у ўғлиниг файласуф бўлишига интилган. 
Гален шифокор касбини танлади. У 17 ёшдан бошлаб тиббиётни ўргана 
бошлади. Тиббий билимларини яхшилаш учун у саёҳатга чиқди ва маданият 
марказлари – Коринф, Александрия, Кипр, Фаластинни зиёрат қилди; 
шифобахш материаллар, металлар, қатронлар ва зираворларни ўрганди. Уйга 
қайтиб, 6 йил давомида у гладиаторлар орасида тиббий амалиёт билан 
шуғулланган, шифо жароҳатлар, суяк чиқишлари ва синишларини даволаш 
санъати билан машҳур бўлган. 146-йилда у Римга кўчиб, сарой ходими 
сифатида хизматга кирди. Римда Гален таниқли шифокор сифатида машҳур 
бўлди. У анатомияни ўрганиб чиқди, чунки у касалликларни ўрганиш ва 
даволаш ушбу фан билимларига асосланишига ишонган. 
Гален 400 га яқин мақолалар ёзган, шу жумладан тиббиёт бўйича 200 
та. 140 га яқин тиббиёт асарлари бизга етиб келган; Римдаги Тинчлик 
ибодатхонасидаги ёнғин пайтида, унинг кутубхонасида сақланаётган 
ёзувларнинг бир қисми ҳалок бўлди. Хасталиклар ва уларнинг даволаниши 
ҳақидаги 
масалаларда 
Гален 
Гиппократ 
ва 
унинг 
издошлари 
таълимотларидан келиб чиққан, уларга ўзгартириш ва қўшимчалар киритган. 
Гален таълимотига кўра, касалликларни даволаш, тўғри овқатланиш (диета) 
ва қарши таъсирга олиб келадиган дори воситалари билан таъминланади, 
яъни қуруқликни намлик ва совуқликни ҳарорат билан йўқотилади.
Гален доришунос сифатида танилган. У қуйидаги қоидаларга амал 
қилган. Соғликни сақлаб қолиш учун, "ўхшашни ўхшаш билан" (Хитой 
томонидан билдирилган фикр) "қарама-қаршиликни қарама-қарши билан" 

---

26 
тамойилларини (ятрокимёгарлар томонидан кейинчалик қабул қилинган) 
қўллаш керак. Касалликларда шифокор табиатга ёрдам бериши керак, 
табиатнинг ўзи кўпинча шифо беради (биринчи бўлиб Гиппократ томонидан 
билдирилган фикр). Шу нуқтаи назардан, бу қарашларга асосан 
қўлланиладиган дори воситалари "темперамент"лари бўйича баҳоланади ва 
учта синфга бўлинади: оддий; асосий ва ножўя хусусиятларнинг турли 
комбинацияси (аччиқ, ширин, нордон ва х.к.)га кўра қараб, совуқ, иссиқ, 
намлик ва қуруқликнинг ҳаракатчан элементар фазилатли; маҳсус, бўшатиш 
таркибли таъсирга эга ва ҳоказо. 
Гален, табиатда дори-дармонлар тайёр шаклда ва энг мақбул бирикма 
ва ҳолатда берилганлигини таъкидлайдиган, Гиппократ мактабининг 
таълимотига шубҳа билан қараган. У дориларда - ўсимликлар ва ҳайвонларда 
- ишлатилиши керак бўлган фойдали моддалар ва ташланиши керак бўлган 
зарарли моддалар борлигини таъкидлаган. Гален яна тозаланган дорилар 
бериш учун доривор моддаларни баластдан озод қилишга ҳаракат қилди, 
яъни биринчи бўлиб таъсир этувчи моддалар тушунчасини киритди. 
Гален табиий материаллардан ажратмалар олишни кенг қўллаган. 
Ажратмалар олиш учун турли хил усуллар (бўктириш, экстракция) 
ишлатилган. 
Шароб, сирка, сироплар фармация амалиётига киритилди ва кўп 
асрлардан кейин (Параcелсусда) тинктура ва экстрактлар киритилди. 
Гален Римда ўзининг дорихонасига эга эди, у ерда касалларга ўзи дори-
дармон тайёрлаган. Дори-дармонлар асосан ўсимлик манбасидан бўлган, 
уларнинг аксарияти таркиби мураккаб бўлган; шунинг учун баъзи 
пластирлар 23-60 моддадан иборат эди. Бу мураккаб дорилар заҳира учун 
тайёрланган ва асосан замонавий гален препаратлардан фарқ қилмаган. Гален 
кукун, пилюла, кулча, совун, суртма, пластирь, хантал, йиғма, дамлама, 
қайнатма, эритма, ёғли мойлар, шароб, сирка, лосон ва тарёқларни ишлаб 
чиқаришни таърифлаган. Гален даврида косметик воситалар, тиш толқони, 
соч бўёқлари ва бошқалар катта ҳажмда тайёрланган. 

---

27