Sh. T. Otaboev t. I. Iskandarov kommunal gigiena

O’SIMLIKLARNI BIOLOGIK USULLAR BILAN HIMOYA QILISH
Keyingi yillarda qishloq xo’jalik ekinlarini turli zararli hasharotlardan, kasalliklardan himoya qilish maqsadida biologik usullardan keng ko’lamda foydalanilmoqda. Yildan-yilga biologik dorilar yordamida ekin maydonlarining ishlanishi ortib bormoqda. Jumladan, 1973 yilda ishlangan ekin maydonlari 60 ming gektarga etgan bo’lsa, 1980 yili 1 mln 400 ming gektarga etdi, hozirda esa undan ko’proq ekinlarga ishlov byerilmoqda. Buning oqibatida ekinlarni, ayniqsa paxtani kimyoviy moddalardan himoya qilish uchun ishlatilayotgan dorilarning miqdori anchagina kamayib bormoqda.
Hozirgi vaqtda biologik usullar bilan ekinlar ishlovini etarli ta’minlash uchun 20 dan ortiq biologik dori ishlanib chiqildi, bular turingienzis guruhiga kiruvchi dorilar - dendra-
bacilin, entobaktyerin, insektin, biotoksibacillin, toksibaktyerin va
boshqalar.
Biologik mog’or preparatlarining turli hasharotlarga nisbatan patogen (zararli) ta’sir etishi o’simlik kushandalarini yo’q qilishga yordam byerib, tashqi muhit ob’yektlarini kimyoviy moddalar bilan ifloslanishini oldini olshp imkonini tug’diradi.
Hozirgi vaqtda 400 dan ortiq entemopatogen mog’or turlari borligi ma’lum, ular trixodyerma, kladosporium, penicilium va boshqalar bo’lib, o’simliklarda kasallik chaqiruvchi mikroblarga qarshi ishlatiladigan biologik moddalardir.
Entomopatogen mog’orlar hasharotlar organizmiga ularning ustki qobig’i va og’zi orqali kirib, ularni o’ldiradi. Mog’orlar hasharotlarni tyerisiga tushib u keyinchalik hasharot kutikulasi orqali hasharot tanasida miceliya holatida o’sadi, so’ngra hasharotning ichki organlarini emiradi.
Hasharot o’lgach, mog’orlarning miceliyasi oq, qora, kizil-ko’k rangdagi moddaga aylanib, atrof muhitga tarqalib boshqa hasharotlarni qiradi.
Trixodyermin. Bu dori tarkibida tuproqda yaxshi rivojlangan mog’or trixodyermin ligaorium bo’ladi, u o’z navbatida qishloq xo’jaligida keng ishlatiladi. Bu mog’orli dorining paxtani vyerticellez viltini quritishda yaxshi natija berishi, hamda bodring ildizini chirituvchilarga qarshi ishlatilishi bizga ma’lum.
Bu biologik dori kam zaharli moddalar guruhiga kiradi, masalan, sichqon va kalamushlarning oshqozoniga va qorin bo’shlig’iga yuborilganda, ularning o’rtacha o’ldiradigan miqdori kg og’irligiga (0,35­7,5 g) to’g’ri keladi. Ammo trixodyermin qishloq xo’jaligida ishlatilganda, maydon atrofidagi atmosfera havosi tarkibida uning sporalari borligi aniqlandi. Masalan 1 m atmosfera havosida 19 ming, maydondan 50 metr naridan atmosfera havosida 4000 spora aniqlandi. Lekin, oradan 3 soat vaqt o’tgach, havodagi uning miqdori 10 barobar kamayadi, 24 soat o’tgach,
mikrob umuman aniqlanmaydi.
Tashqi muhit ob’yektlari ifloslanipganing oldini olish maqsadida, ayniqsa atmosfera havosini ifloslantirmaslik uchun dorini tuproqqa erta tongda sepish zarur. Ruxsat etiladigan miqdor 1 m³ havo uchun 10⁶ spor.