Sh. Sodiqova

Estetik madaniyat
_c
о a*
i f )
N
Ш a-
V-
J )
//•  ■
 ■
  ■■■ '4
so
с
о
X
£
-a
T3
2   о
£
W
#
 
V
14-расм.
  Estetik m adaniyatning tarkibiy  qism lari
M aktabgacha  ta ’lim
 
yoshidagi bolalarning
Shaxsning  voqelikni  estetik  jihatdan  bi- 
lib  olishga  undovchi  subyektiv  om illar 
este-
,  ... 
. 
., 
. . . .  
. 
tik ehtiyoj
  deb  ataladi.  Shaxsning  estetik  fao- 
estetik nvoi l ani shi dagi   . . .  
, 
. . .
,  . 
. 
liyatiga,  voqelik  va  san  at  asarlarini  estetik
о  ziga  xos xususiyatlar 
. 
. . . . .
jihatdan o'zlasntirisnga kinshishi 
estetik qizi­
qish
  deb  ataladi.  Ijtimoiy  voqelik,  tabiat,  san’at  bilan  bevosita  muloqot 
jarayonida  -   nazariy alar,  qarashlar,  badiiy  ta ’lim  va  tarbiya  natijasida 
shakllanadigan xususiyat 
estetik ong
 deb ataladi.  Shaxsning aniq bir estetik 
hodisaga  munosabatini  bildiruvchi  aqliy  harakati 
estetik  mulohaza
  deb 
ataladi.  Estetik  axborotlar  oqimi,  estetik  va  axloqiy  norm alar  yig ‘indisi 
orqali  shakllanadigan  va  shaxsning  buyum,  hodisalarga  estetik  baho  be- 
rishida yaqqol nam oyon bo‘ ladigan hodisa 
estetik did
 deb ataladi. Shaxsning 
tabiat, jam iyat va san’atdagi maqsad tarzida idrok etadigan, takom illashgan 
go'zallik borasidagi bahosining aks etishi 
estetik ideal
 deb  ataladi.
M aktabgacha ta'lim nin g ilk yosh davri bolalari ham  tevarak-atrofdagi, 
musiqa,  she’riyat,  tasviriy  san 'at asarlari, tabiatdagi  g o ‘zallikni  idrok eta 
oladilar,  shuningdek,  o ‘zlari  rasm   chizish,  yasash.  kuylash,  raqs  tushish, 
she’r  yodlay  olish  qobiliyatiga  ega  b o ‘ladilar.  Bolalarda  kuzatiladigan 
bunday holatlar estetik tarbiyani m aktabgacha ta ’lim davridanoq boshlash 
haqida xulosa qilishga im kon  beradi.
141

---

Estetik  tarbiya  -   shaxsda  tabiat,  mehnat,  ijtimoiy  m unosabatlardagi 
go'zallikrti estetik
 ideal nuqtayi 
nazaridan
 idrok etish va baholash, shuning­
dek,  voqelikni  go'zallik qonunlariga k o 'ra  o ‘zgartirish ehtiyojini  his  etish 
qobiliyatini  shakllantirishga y o ‘naltirilgan m untazam ta ’sir jarayonidir32.
Estetik tarbiya -  bolani  tarbiyalashning  m uhim  jihatini  o ‘zida  aks  et- 
tirib,  u  hissiy  tajriba,  shaxs  em otsional  sohasini  boyitishga  imkon  beradi, 
borliqni axloqiy jihatdan anglashga ta ’sir k o ‘rsatadi,  bilish faolligini oshi­
radi, hatto jism oniy rivojlanishga ham ko'm aklashadi. Estetik tarbiya nati- 
jalari estetik rivojlanishda o ‘z aksini topadi.
M aktabgacha  ta ’lim  yoshidagi  bolalarni  estetik  tarbiyalashning  vazi- 
falarini ikki katta guruhga ajratish mumkin:
1.  Bolalarda  tevarak-atrofga  estetik  munosabatni  shakllantirish:  tabi­
atdagi,  san’atdagi  go ‘zallikni  k o ‘ra  olish va his  etish,  g o ‘zallikni  tushuna 
olish; badiiy didni,  go‘zallikni anglashga ehtiyojni tarbiyalash.
2.  Xilm a-xil  san’at  turlariga  oid  badiiy  ko’nikmalarni  shakllantirish: 
bolalam i rasm   chizish,  turli buyum lam i yasash;  qo'shiq  kuylash,  m usiqa- 
ga mos harakatlanishga o ‘rgatish;  so 'z boyligini oshirish.
M aktabgacha  ta ’lim  yoshining  turli  davrlari  bilan  bog'liqlikda  estetik 
tarbiyani amalga oshirishning o 'z ig a xosliklari ham  aniq nam oyon b o ‘ladi.
Ilk yoshli  bolalarda
  hali  ularning  estetik  tarbiyasi  to ’g'risida  emas, 
balki ularning hissiy va sensor rivojlanishi to ‘g'risid a o‘ylash kerak.  B ola 
yaltiroq bo‘yoqdan xursand bo' ladi, bir maromdagi tovush va harakatlardan 
huzur  qiladi.  Bola  hayotining  birinchi  yilida ularning  sensor-hissiy  qabul 
qiluvchanligi  takom illashib  boradi.  Bu yoshdagi  bolalarda  hissiy  kechin- 
m alam ing shakllanishida kattalar muhim  rol o'ynaydi.  K attalam ing ochiq 
yuz  bilan  jo 'sh q in   ohangda  gapirishlari  bolaga  buyum larning  u  yoki 
bu  xususiyatlariga  ijobiy  m unosabatda  bo'lishiga  yordam   beradi.  Va, 
aksincha,  kattalarning  ogohlantiruvchi  ovozi,  ular  yuzidagi  tundlik  alo- 
mati  yoki  h o ‘m rayib  qarashlari,  jerkib,  siltab  tashlashlari  bolalarda  shu 
buyum gayoki uning sifatiga salbiy m unosabatni shakllantiradi.
Bola hayotining ikkinchi yilida uning idroki asta-sekin takom illasha bo­
radi.  Bolalar endi  faqat  borliq  xususiyatlarini  emas,  shu  bilan  birga san'at 
asarlaridagi  ayrim estetik ifoda vositalarini ham   idrok eta boshlaydilar.  Bu 
yoshdagi  bolalarda  m usiqaning  quvnoq  va  g'am gin  kuylariga,  ulam ing 
qattiq va sokin ohangiga, ohista va tezligiga javob ta ’siri paydo b o ‘ladi.
32.  Valixo‘jayeva F.B.  Talabalarni  maktabgacha ta ’lam  muassasalarida bolalarga  estetik 
’narbiya berishga tayyorlash.  Ped.fan.nom ....  dis.  avt.  2005. — 7-b.
142

---

О 
‘rta  yosh  guruhi
  davrida  bolalar  estetik  idrokining  rivojlanishida 
m uhim   o'zgarishlar  yuz  beradi.  Ularning  estetik  idroki  ancha  aniq  va 
tabaqalashgan b o ‘lib qoladi. Ammo u qisqa-qisqa bo'lib, bolaning shaxsiy 
tajribasi  va qiziqishiga b o g 'liq  b o 'lib   qoladi.  Bu  yoshdagi  bolalar badiiy 
obrazni  eng  oddiy  estetik  baholay  oladilar,  ba'zi  bir  estetik  vositalarni 
to ‘g ‘ri  anglaydigan,  tasvir m ohiyatini tushunadigan b o 'lib   qoladilar.
Bolalarda  go'zallikni  idrok  etish  jarayoni  aniq  ifodalangan,  ta ’sirli. 
faol  tusda  bo'ladi.  Bu  ayniqsa,  ular  q o ‘g ‘irchoq  teatri,  kino,  multfilm, 
telespektakllarni  tom osha  qilganlarida  aniq  nam oyon  bo'ladi.  B olalar 
asar qahram onlari harakatiga qo'shilib bem alol harakat qiladilar, ularning 
m uayyan  vaziyatda  o'zlarini  qanday  tutishlarini  aytib  turadilar,  go'yo 
o'zlarini ular bilan birga o'ynavotgandek his etadilar. Bu yoshdagi bolalar 
tanish bo'lgan  san ’at asarlarini yangi asarlar bilan solishtiradilar va ba'zi 
bir  xulosalar  chiqaradilar.  Bolalarni  sh e’rni  hikoyadan,  badiiy  asarning 
b a ’zi bir janrlarini, tasviriy  san ’at va m usiqaning  ayrim turlarini  (ertakni 
hikoyadan,  m arshni  raqsdan,  allani  o 'yind an  va  boshqalar)  bir-biridan 
ajrata  boshlaydilar.
Katta[yosh guruhimng
 oxiriga kelgandaularm usiqani, badiiy asarlami 
diqqat  bilan tinglaydilar,  tasviriy  san 'at asarlarini  sinchiklab kuzatadilar, 
ulardagi  ijobiy  qahram onlar xatti-harakatlardan quvonadilar, yom onlikni 
qoralaydilar. B oiada m usiqaviy va shoironatinglash qobiliyati rivoj lanadi. 
Ularda  ayrim   m usiqa  janrlariga,  adabiy  va  tasviriy  san ’at  asarlariga 
nisbatan barqaror qiziqish paydo bo'ladi. B olalarda badiiy ijodiy qobiliyat 
rivojlana  boshlaydi,  ular  m ustaqil  ravishda  topishmoqlar,  ashulalar, 
ertaklar,  she’rlar to'qiydilar,  applikatsiya va rasm lar ishlaydilar. Endi ular 
o'zlarining va o'rtoqlarining ishlarini  baholaydigan b o 'lib   qoladilar.
Kuzatayotgan 
san ’at 
asarlari, 
eshitayotgan 
m usiqa 
asarlari, 
o'qilayotgan  sh e’rlarning  eng  nozik  tom onlarini  k o 'ra   biladilar,  seza 
boshlaydilar.  Badiiy  asarlardagi  ba’zi  she’riy  obrazlam i  eslab  qoladilar 
va  o 'z   nutqlarida  ishlatadilar.  Tevarak  atrofdagi  go'zallikka,  san’atga, 
badiiy  va  o 'y in   faoliyatining  xilma-xil  turlariga nisbatan  ularda  qiziqish 
shakllana  boshlaydi.