Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

§. Узбек миллий тили ҳозирги ўзбек социалистик милла-< тига мансуб бўлган ҳамма кишиларнинг умумий ва ягона тили- дир. Бу тил ўзбек халқининг ўзаро алоқа ва фикр олишув қу- роли, шу халқнинг ҳамма аъзолари учун умумий бўлган тил- дир.

. Узбек миллий тилининг шаклланиши ўзбек миллатининг щаклланиш процесси билан боғлиқдир. Узбек миллати шакл- лангунга қадар у уруғ тили, қабила тили ва элат тили тарзида яшаб, ривожланиб келган. Маълумки, капиталистиқ муноса- батларнинг юзага келиши билан бирга миллатлар ҳам ташкил топа бошлайди. Ана шу миллатларнинг ташкил топишида унинг асосий элементи бўлган тил бирлиги — миллий тил ҳам юзага келади (шаклланади). Узбек миллати XIX асрнинг охир- лари ва XX асрнинг бошларида шакллана бошлади. Лекин у Улуғ Октябрь социалистик революдиясига қадар тўлиқ равиш- да шаклланмаган эди. Бу жараён Улуғ Октябрь социалистик революциясидан кейин давом этди ва Коммунистик партиянинг доно ленинча миллий сиёсати туфайли ўзбек тили миллий тил сифатида шаклланди ва тез суръатлар билан ривожланиб, ўз- бек социалистик миллатининг баркамол тилига айланди. Бу жараён давомида ўзбек адабий тили ҳам, юқорида қайд қилин- ганидек, янгидан халқ тили асосида ташкил топиб, ўз тарақ- қиётининг янги замонавий босқичига кўтарнлди ва камолга эришди.
Ҳозирги ўзбек адабий тилининг бойиши, ривожланиши ва мукаммаллашувида эски ўзбек адабий тили анъаналари, халқ тлли, маҳаллий диалектлар ва халқ шеваларининг материал- лари билан бир қаторда улуғ рус тилининг таъсири ҳам кучли



бўлди. Рус тили ҳозирда энг млғор ва тараққий этган тил си- фатида халқларни бирлаштирувчи иккинчи она тилига, миллат- лараро тилга айлаиди. У СССРдаги ҳамма миллий тилларни ва миллий мадаииятларни бойитишда, уларни бир-бирига яқин- лаштиришда ва тараққий эттиришда кун сайин бебаҳо аҳами* ят касб этмоқда. Дсмак, бугунги ўзбек миллий адабий тили Иттифоқимиздаги бошқа кўи тиллар қатори ҳар томонлама ри* вожланган, ижтимоий моҳияти ва функцияси кенгайган, уму* мий нормага бўйсундирилган миллий адабий тиллардаи бири- дир.
Юқорида басн қнлииганларга кўра, ўзбек адабий тилининг тарихий тараққмӧтп катта уч даврни ташкил этади: қади^ги туркпй ядабмй тил, эски ўзбек адабий Тнли ва ҳозирги ўз'бей пдибмй тплм. Буларпинг ҳар бири ягона умумхалқ ўзбек тили* мммг асосий ва эмг муҳим тараққиёт босқичларини ўзида аке эттиради. Ҳар бир давриинг адабий тили иш кўриш доираси, фош'тик, лексик ҳамда грамматик қурилиши жиҳатдан ўзига хос бўлгаи хусусиятлари билан фарқ қилади. Узбек адабий тмлм бириичи ва иккинчи даврларда халқ тили сифатида иш хўргам бўлса, учиичи даврга келиб, миллий тил сифатида иш кўраётмр. Ҳозирги куида унииг иш кўриш доираси ниҳоятда комгамгам, лугат состави бсқиёс даражада бойигаи, грамматик қурилимIи мукаммаллашгаидир.
{)-§. Ҳозирги ўзбек тили — барча соҳалари ривожланган ммллмм адабий тил. Узбек миллий адабий тили Совет ҳокимия- ти ймлларнда амчагина ўзгаришларга учради, ўсиб ривожланди м/1 уимнг мжтммомй аҳамияти ошди. Бу табиий бир ҳол эди, чумки жпммчтдлги ҳцр қнидай ўзгариш тилда албатта ўз ак- симм топидм. Жомият тараққий қилгаи сари жамият аъзолари- мммг тмли ҳам, тафаккури ҳам шунга мос равишда тараққий қмлмди, ўзгариб боради.
Уабск адабий тилида Октябрдаи кейин содир бўлган ўзга- ргпмлар ҳақида гап борар экан, лингвистик ва экстралингвис- тик факторларни қориштирмаслик керак. Тилнинг ички структу- рлсида бўладиган ўзгаришлар лингвистик, унинг функциоиал рииожлаииши — ижтимоий нуқтаи назардан иш кўриш доира- (’ннммг кенгайиб бориши билан боғлиқ бўладиган ўзгаришлар вса экстралингвистик факторлар ҳисобланади. Булар ўзаро боғ- лиқ: тилнинг функционал ривожланиши унинг ички структура- ('пга, нчки структурасида юз берадиган ўзгаришлар эса унинг фупкционал ривожланишига таъсир қилади.

9. 
   §. Ўзбек тилинииг ривожланишида экстралиигвистик факторлар. Бу ҳақда гап борар экан, энг аввало, ўзбек хал- қппииг миллат бўлиб шаклланганлиги, унинг тез тараққий қи- либ мустаҳкамланганлигини алоҳида қайд этиш зарур.
   

Узбек тилининг функционал ривожланишида ёзувни демо- кратлаштириш соҳасида амалга оширилган тадбнрлар ҳам му.\им роль ўйнади. Араб графикаси асосидаги ёзувдан латин,



кейинроқ 'рус графикаси асосидаги ёзувга ўтиш республика- ■миз ҳаётида катта тарихий воқеа бўлди. Октябрь революция- сигача ўзбек халқииииг сал кам икки ироцентигина саводли булган бўлса, бугунги кунда Узбекистон аҳолиси ёпиасига са- вӧдхои республикага айланди.
Илмий-техник революция фақат ишлаб чиқариш кучлари- ни ‘тубдан ўзгартириб қолмай, ижтимоий муносабатлар, мада- нйят, кишилар алоқасида ҳам ўз аксини топди. Кишиларнинг иителлектуал ривожлаииши, уларнинг билим даражаси ишлаб чиқариш тараққиётининг асосий факторига айланди. Илмий-техник революцйяси ютуқларининг ҳаётга татбиқ эти- лиши, фай ва маДаниятнинг янги тармоқларини эгаллаш ўзбек тилинйнг сиёсий, маъмурий, иқтисодий, маданий ҳамда кундалик ҳаетда қўлланиш имкониятлари ва масштабини яна- да : қенгайтирди. Сиёсий ва маъмурий бошқарув ишларида расмий ҳужжатларни, кундалик ахборотларни, расмий ёзиш- маларни нашр қилиШда ўзбек тилидан кенг фойдаланилмоқ- Да, Натижада турли маъмурий бошқариш аппаратларининг аҳоли билан унинг ўз тилида тез ва самарали алоқа қилиш ймкониятлари яратилди,
Совет Узбекистонида фан, техника ва саноатнинг ядро фи- зикаси, радиофизика, квант электроникаси, биохимия, биофи- зика, молекуляр биология, микробиология, ҳисоблаш математи- каси, геофизика, геохимия, станоксозлик каби қатор янги соҳа- ларнинг юзага келиши ўзбек тилининг иш кўриш доирасини кеигайтириб, унинг лексик составини янги-янги илмий ва тех-< ник терминлар билан бойитди.
Узбек тилида сиёсий, илмий, бадиий, музикавий адабиёт- ларни нашр қилиш имйониятлари анча кўпайди. Фақат кейин- ги йилларнинг ўзидагина ўзбек тилида нашр қилинган ори- гинал ва таржима китоблар, брошюралар, журналлар ва газеталарнинг сони ва тиражи бир неча марта ошди.
Кино, радио ва телевидениенинг кейинги ўн йилликларда янада оммавийлашуви ўзбек тилининг адабиёт, театр ва му- зика санъати, сиёсат ва фаида қўлланиш масштабини анча кенгайтирди, ўқувчи— кўрувчи ва тингловчининг янги омма- вий шаклини яратди. Узбек тилида бадиий адабиётнинг ўси- ши, бадиий таржиманинг ривожланиши, бадиий, документал, илмий ва илмий-оммабоп кинокартиналарнинг яратилиши, рус ва бошқа тиллардан кинофильмларнинг ўзбек тилига дубляж қилиниши унинг функционал ривожида муҳим роль ўйнади.
Узбек тилининг роли айниқса маориф соҳасида кенгайиб бормоқда. Республикамизда таълимнинг барча соҳалари; умумтаълим мактаблари, ҳунар-техника билим юртлари, ўрта махсус ва олий ўқув юртларида таълим, асосан, ўзбек тилида олиб борилмоқда.
Илмий-техник революциянинг муҳим маҳсули сифатида бош-* қа тилларни ўрганишни осонлаштирувчи ва тезлаштирувчи ме»



тодларнинг яратйлаёт^анлиги, техник вӧсйталарнинг кўплаб ишлаб чиқарилаётганлиги, бошқа тиллардаи, биринчи навбатда, рус тилидан кўплаб илмий-техник, бадиий, ижтимоий-сиёсий ва бошқа адабиётларнинг таржима қилинаётганлиги ва бошқа факторлар ҳам ўзбск тилининг ижтимоий функциясини кенгай- тирмоқда.

9. 
   §. Узбек миллий адабий тили ижтимоий функциясининг кенгайиб бориши билан бир қаторда улуғ Ленин тили бўлмиш рус тилининг совет халқларининг ўзаро интернационал алоқа- сини кучайтиришдаги, уларнинг зкономикаси, фани ва мадания- тини янада тараққий эттиришдаги қудратли роли борган сари ошиб бормоқда, унииг бошқа тилларга, жумладан ўзбек тилига таъсири тобора кенгаймоқда.
   

ҚПСС Программаси ва СССРнинг Яиги Конституцияси шу нарсани таъкидлайдики, «нартия СССР халқлари тилларининг бундан буён ҳам эркин ривожланиб бориши, СССРнинг ҳдр бир гражданига хоҳлаган тилида тарбиялаш ва ўқитиш учун тўла эрқинлик беришни, у ёки бу тилни ишлатишда ҳеч қандай имтиёз, чеклаш ёки мажбур қилишга йўл қўймасликии таъмин- лайди. Шу билан бирга, КПСС Программаси «турмушда, она тили билаи бир қаторда, рус тилини ҳам ихтиёрий суратда ўр- ганиш процесси кетаётганлиги ижобий аҳамиятга эга» эканли- гини, рус тилииинг. амалда СССРдаги барча халқларнинг мил- латлараро алоқа ва ҳамкорлик қилишида умумий тил бўлиб қолганлигини» кўрсатиб ўтади. Бу жамиятимиз тараққиёти- иинг объектив қонуниятидир. Миллатлараро тилсиз миллий республикалар ва ўлкалар ўртасида дўстона алоқалар ва муно- сабатлар ўрнатиб бўлмас эди. Бусиз Совет Иттифоқининг яго- па данлат илаиига мос кёладигаи иқтисодий, сиёсий, маданий тараққиётига эришиш мумкин эмас эди.
Иттифоқимиздаги барча миллатларнинг ҳам ишлаб чиқа- риш, ҳам хўжалик, ҳам маданий жиҳатдан ўзаро алоқада бў- лиши, халқимизнинг бир.бутун иқтисодий системага эга бўли- ши миллатлараро тилнинг юзага келишини талаб қиларди. Бу вазифа, объектив шарт-шароитлар тақозосига кўра, рус тили зиммасига тушди.
Рус тилининг миллатлараро тилга айланиши мамлакати- миздаги барча халқларнинг рус тилини ўзлаштиришга бўлган қизиқишини оширмоқда. ■
Бу ҳақда Л. И. Брежнев «Рус тили — СССР халқлари дуст- лиги ва ҳамкорлиги тили» Бутуниттифоқ илмий-назарий коифе- ренциясининг қатнашчиларига қутловида қуйидагича ёзган эди: «Мамлакатимиз экономикаси яхлит халқ хўжалик ком- плсксига айланган, яцги тарихий бирлик — оовет халқи вужуд- га ‘келган, ривожланган социализм шароитида рус тилининг коммунизм қурилищида, янги инсонни вояга етказишда миллат- лараро алоқа тили сифатидаги роли объектив равишда ошмоқ- да. Она тили билан бирга барча совет кишиларининг муштарак



тарихи'й мулки деб ихтиёрий равишда қабул этилган рус тили- ни яхши билнш' совет халқининг сиёсий, иқтисодий ва. маъна- вий бирлигини янада мустаҳкамлашға ёрдам беради.
Барча миллатларга мансуб совет кишиларинииг рус тилини ўрганиши бизнинг мамлакатш«изда ҳамма ғамхўрлик қилади- ган ва эътибор берадиган иш оўлиб қолди».
СССР халқлари ҳаётида рус тили ижтимоий функциясининг бу қадар ошиб кетиши Иттифоқимиздаги барча халқларнинг ўз оиа тилиси билан бир қаторда, миллатлараро тилни ҳам пухта эгаллашга бўлган ҳаётий зарурияти билан боғлиқдир, СССР- нинг рус бўлмаган аҳолиси ўртасида икки тиллиликнинг ривож- ланиши жамиятимиз тараққиётида ижобий ҳодиса бўлди. Икки тиллилик СССР халқлари ўртасидаги дўстликни янада мустаҳ- _: камлаш учун, улар маданиятининг янада яқинлашуви учун 'хизмат қилмоқда. Икки тиллилик билан боғлиқ ҳолда СССР |халқлари тилида, кўпроқ унииг лексикасн, синтаксиси, функ- ционал стилларида, семантикаси соҳасида маълум умумин қо- нуниятлар, ўхшаш ҳодисалар юзага келаётирки, бу тиллар тараққиётида ижобий ҳодисадир.
Узбек мактабларида ўзбек тили билан бир қаторда рус ти- ли ҳамда бир неча чет тиллар ўқитилади. Ҳозирги Узбекистои- да СССР халқларининг миллатлараро тилн ҳисобланган рус тилини ўргаинш алоҳида аҳамиятга эга бўлмоқда.
1970 йнлги аҳоЛи рўйхатига кўра, шаҳарда яшовчи ўзбек- ларнинг 32,6 ироценти, қишлоқда яшовчи ўзбеклариинг 7,2 иро- центи рус тилида эркин гаилаша олган бўлса, бугунги куида рус тилила бемалол гаплаша оладиганлариинг сонн, шубҳасиз, янада ортган. Бу ҳол Совет Узбекистонида рус тили ижтимоий функцнясинииг кенгайганлигидан, рус тилини фақат зиёлилар 'эмас, ишчи ва колхозчилар ҳам севиб ўргаиаётганлигидан да- лолат беради, Бу социалистик жамият шароитида табиий бир ҳолдир. Рус тили ўзбек тилининг ўрпини эгаллаб, унинг иш кў- ,риш доирасшш камайтираётгани йўқ, балки иккинчи она тили фуикциясини бажараётир. Рус тили ўзбек халқининг СССР ва чет эллардаги бошқа миллатлар билан асосий алоқа-аралашув ва хабарлашув қуролига айланиб қолди. Рус тили ўзбек халқи- кинг совет ва жаҳон фани, маданияти ва адабиётидан баҳра- манд бўлишида, шунингдек, бошқа халқларни унинг илм, фаи, маданиятн билан таништиришда муҳим восита бўлиб хизмаг қилаётир.
!3-§. Узбек миллий адабий тилининг структураси ривожи- даги лингвистик факторлар. Юқорида айтилганидек, ўзбек мил- лати XIX асрнинг охирлари ва XX асрнинг бошларида ташкил ,топди. Бу даврда ўзбек миллатининг биринчи элементи сифати- ^:да уиинг миллий тили ҳам ташкил топа бошлади. Узбек мил- лати ва миллий тилининг кейинги ривожида Улуғ Октябрь со- циалистик революциясининг роли ва таъсири бениҳоя даража- да катта бўлди. Октябрь туфайли ҳаётда юз берган ўзгариш-



лар тилда ҳам, биринчи навбатда, тилнннг ўзгаришга мойил . бўлган лексикасида ҳам ўз аксини топа бошлади. Октябрь ва улуғ рус тилининг баракали таъсири натижасида ўзбек мил- лий адабий тилининг ижтимоий функцияси ҳам тез суръатлар билан кенгая бошлади. Узбек миллий адабий тили ижтимоий функциясининг кенгайиши ўз навбатида тил структурасига та^* сир кўрсатди. Узбек адабий тили структурасида унинг ижтй» моий функциясининг кенгайиши, ички тараққиёт қонуниятлари, шунингдек, бошқа қардош тиллар, хусусан, рус тилининг са* марали таъсири натижасида айрим ўзгаришлар юз берди, Ду ўзгаришлар унинг лексикасида, фонетик қурилишида, сўз ясаш системаси ва грамматик қурилишида кўзга ташланади.
Ҳаётимизда содир бўлаётган буюк ўзгаришлар, қудратли қайта қурилиш жараёни, илмий-техник революциянинг тобора кенгайиб бориши, табиий, жуда кўп янги тушунчаларни вужуд.' га келтирди. Адабий тил лексикаси ана шу туш’унчаларни ифо- да қилиб бериши керак эди. Бу зарурият тилимизийнг нчки ма.н« балари билан бир қаторда бошқа тилларнинг, биринчи навбат* да, рус тилининг манбаларидан кенг миқёсда фойдаланишни та* қозо қилди. Булар ўзбек тили лексикасининг тараққиёт йўлини белгилаб берди. Лекин умумий ривожланиш тенденциясининг тараққиёт қонуниятларини тушунмаслик сабабли ўзбек тнли лексикаси соҳасида айрим вақтларда, сунъийликка йўл қўйил- ди, ўзбек тили лексикасини «тозалашга» беҳуда уринишлар бўлди. Лекин ҳаёт ўз ишини қилди. Узбек тилининг лексикаси тилнинг умумий ривожланиш тенденцияси, тараққиёт қонуният- ларн асосида ривожланиб келмоқда.
Уябек адабий тнли лексикасининг ривожи қуйидагича усул- ларда юз берди:

1. 
   Узбек тилининг ички ресурслари асосида янги сўзлар яратилди. Бундай сўзлар структурасига кўра содда ёки қўшма бўлиб, ҳаётнинг барча соҳаларига оид тушунчалярни қамраб олади. Масалан, фақат ҳарбий иш соҳасидагина жангчи, куза- тувчи, ўқловчи, мўлжалчи, қуролдоиг, халоскор, ҳужумкор, симтўсиқ каби қатор янги сўзлар пайдо бўлди. Булардан ташқа- ри, -в(-ов), -чи, -чилик, -шунослик, -кор каби аффикслар воси** тасида ясалган сўзлар ҳам ҳисобга олинса, ўзбек тили лексика- сининг совет даврида қанчалик бойиганлигини аниқ тасаввур қилиш мумкин.
   

Бу ўринда шуни ҳам алоҳида қайд қилиш керакки, жонли тилда оддий тушунчаларни ифода қилувчи минглаб сўзлар аста- секин терминлик вазифасини бажара бошлади. Масалан, мате- матикага оид тўртбурчак, қўишш, айириш, бўлиш; тилшунос- ликка оид эга, от, гап, сўз, сифат, равиш, қўшимча, ёрдамчи сўз, боғловчи, аниқловчи, ўзак; географияга онд бурун, қўллщ ва бошқалар шундай сўзлар жумласига киради.

2. 
   Узбек тили луғат соетавндаги л<уда кўп сўзларнинг маъ- ^носида семантнк силжиш юз бериб, янги маъно ифода қила бош-
   

яади: ватан, меҳнат, имон, домла, мураббий, тарбиячи ва бош- қалар. Жуда кўп сўзларнинг маъноси кенгайди, улар ясама маъноли сўзларга айланди: ўчоқ: маданият ўчоғи, билим ўчоғи,