Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

ҚУШИМЧА ОТТЕНКАЛАР

9. 
   §. Сўзиинг семантик структурасидаги қўшимча оттенкалар в м о ц и о н а л-э к с п р е с с и в б ў ё қ >ва стилистик б е л г и д и р.
   
10. 
    §. Эмоционал-экспрессив оттенка сўзнинг лексик маънога қўшимча тарзда субъектнинг ҳис-туйғуси, кайфияти ва ш.к, тур- ли муносабатини ифодалаш хусусиятидир.
    

Лексик маъно сўзнинг семантик структурасида албатта бў- лади. Эмоциоиал-экспрессив оттеика эса семаитик структурада бўлиши ҳам, бўлмаслиги ҳам мумкин. Масалан: новча сўзй ҳеч қандай эмоционал-экспрессив оттенкага эга эмас. Найнов сў- зи эса новча сўзи англатган маъно билан бирга салбий муно- сабат ҳам ифодалайди, яъни эмоциӧнал-эксирессив оттенкага эга.

9. 
   §. Стилистик белги сўзнинг функционал стиллардан би* рига хослигиии кўрсатади. Лекин стилистик белги ҳам семан- тик структурада албатта бўладиган компонент эмас. Масалан; озод сўзида бирор услубга хослик белгиси (оттенкаси) йўқ, Худди шу сўзга хос маънони билдирувчи ҳур сўзи бадиий ус* лубга хос, сарбаст сўзи эса эски, китобий услубга хос. Мисол- лар: Улманг, жуда тадбирли одамсиз-да! (Я.) Сен менга яланг қоровулмисан, нима ишинг бор... Яланг кўчада ҳам хўжайин* лик қиламан дейсанми? (Ҳ. Н.) ...меҳнаткаш шўринг қурғур ўлиб-тирилиб қазиган ариқ суви хонасаллот бойларнинг ерй- дан ортмасди. («Узбекистон маданияти».) Бу мисоллардаги ўлманг, яланг, ўлиб-тирилиб сўзлари оддий сўзлашувга хос,
   

9. 
   §. Сўзлар бир ёки бирдан ортиқ маънога эга бўлиши мумкин. Бир маънолилик ҳодисаси моносемия, кўп маънол-илим ҳодисаси эса полисемия деб аталади. Ҳар иккала ҳодиса ҳам сўзнинг семантик, структурасига хос ҳодисалардир.
   

Тил ҳодисаси сифатида моносемиянинг эмас, балки полисе- миянинг ўрганилиши кўпроқ назарий ва амалий аҳамият касб этади. Умумистеъмолдаги сўзларнинг асосий қисми кўп маъ- нолидир.
Полисемия деярли барча туркум сўзларига хос ҳодисадир, Тил, жиддий, термоқ сўзларипинг қуйидаги мисоллардаги маъ- ноларига эътибор бсрипг: Ольга Петровна касалнинг тилини чиқартириб кўрди. (М. Исм.) Бу ер «тўқув цехи», бўзчилар ти- ли билан айтганда, дўконхона. (Ас. М.) Биринчи хил муҳаббат тилда, иккинчи хил муҳаббат дилда бўлади. (А. Қ.) «Тил» ов- лаш учун бизнинг маррамизга келган фашйст қароқчилардан тўрттаси тилка-пора бўлди. (II. С.) Рустам деҳқончиликнинг тилини яхши ўрганган. (0.) Анвар ёш бўлса ҳам жиддий, кич- кина мияси муҳокамага қобил эди. (А. Қод.) Бундай аччиқ пи- чингга жавоб тополмаган Ҳасан: Кел бўлмаса жиддий гапла- шайлик,— деди. (С. А.) Аҳвол оғир ва жиддий,— деди капитан Стеклов. (О.) Пахта терсанг тоза тер, чаноғида қолмасин. (Қўшиқ.) У токчалардаги чойнак-пиёла, патнис, ликопчаларни тартиб билан терди... (Ҳ. Ғ.)
Бу ўринда тил, жиддий, термоқ сўзларининг икки-учта маъносигагина мисол келтирилди. Бу сўзлар бошқа маъиолар- ни ҳам ифодалайди. !

9. 
   §. Кўп маъполилик (полиссмия) икки асосий йўл билан пайдо бўлади: 1) сўзнинг янги маъно (маънолар) касб этиши натижасида; 2) кўн маъноли сўздан ёки кўп маъноли аффикс воситасида сўз ясалиши натижасида.
   

Булардан биринчиси асосий йўл ҳисобланади. Мисол тари* қасида ер сўзининг қуйидаги мисоллардаги маъноларини кўр- сатиш мумкнн: Бир вақт ер ости дукиллагандек бўлди. (А. Қод.) Кўрдингиз-ку, қанча ерга экин экаман. Ёлғиз ўзим. (0.) Ҳо- ким чўзилиб ётган еридан туриб, ташқари чиқди. (М. Исм.) Сизлар билан бошқа ерда гаплашаман! (II. С.)
Бу ўринда ер сўзининг тўрт маъносига мисол келтирилди. ; Унинг булардан бошқа маънолари ҳам бор. Лекин бу маъно- ^! лар ер сўзида бирдан пайдо бўлган эмас, албатта. Ер сўзи дастч лаб, худди бошқа сўзлар каби, бир маъноли бўлган. Унинг ҳо- зирги тилдаги маънолари эса шу сўз семантик структурасининг тараққиёти натижасидир. Ер сўзининг келтирилган мисолларда- ги маъноларига эътибор берилса, уларда ўзаро боғланиш (алоқа) борлиги сезилади. Бу эса шу маъноларнинг бири бош- қасидан келиб чиққанини кўрсатади. Бош сўзининг қуйидаги мисолларда акс этган маънолари ҳам шу сўзнинг янги-янги

маънолар кгасб этныти натижасндир»: Тобут кетидан бораётган кишидек бошини эги.6 Суннатнинг орцасидан кетди. (Ш.) Яўл- дй уиинг бошига та бтр фикр келди. (А. И{.) Эр бошига иил тущса этик билан сув кечар, от бошига иш тушса сувлуғ билан сув ичар. (Мақол.) Иазир кўрнинг плани навкарни бошсиз қол- дириш эди. (Ж.. Ш.) Қщёш тш кўтарилиб... шесщдан майсалар- нинг боши эгилди. (Ш.) Мана, кўчанинг бошида Салимбойвач- ча кўринди. (О.)

Ясама сўзнинг кўп: маъноли бўлишида ясовчи аффикснинг еки сўз ясалишига асос бўлган сўзнннг кўп маънолилиги ҳам роль ўйнайди. Миеоллар: Ҳамма вақт шосупада талтайиб ўти- радиган йўғон гавдаси мана энди кичрайди, нортуядёк новча бўйи пасайди. (М. Исм.) Зиёфатга бориб кўп едик, кўп ичдик. Қорнимиз тўйиб, овозимиз пасайди. (0.) ...ўқувчиларнинг ўз- лаштириши, давомат сусайиб, пасайиб кетди. («Муштум».) Чойинг суюқ, ошинг тузсиз, деб Ачахоннинг кўзини очирмай қўйдим. («Муштум»).. Қўйинг тузеиз гапларингизни, сизга яраш- майди. (М. Уринхўз/саев.) Бу мисоллардаги пасаймоқ, тузсиз сўзларининг бирдан ортиқ маънога эгалиги уларнинг ясалиши- га асос бўлган паст ва туз сўзларининг полисемантиклпги на* тижаспдир.
Ясовчи аффпкснинг полисемантиклигп сабабли ясама сўзнинг бирдаи ортиқ маъпога зга бўлишига мисол тариқасида ёғли сў- зиии келтириш мум,кип. Бу сўз «ёғ юқли» ва «серёғ» маънола- 3)ига эга: Ёғли қўлини сочиққа артди. Ёгли палов.
Ясама сўзнииг бирдап Ортнқ маънога эгалиги фақат ясалиш- га> асос бўлтан сўз ёки аффикснинг кўп маънолилиги билан изоҳланавермайди. Ясама сўзлар, худди туб сўзлар каби, тил тараққиёти процессида янги маъно (маънолар) касб этиши мумкин. Бир. факт: Деразамнинг олдида бир туп Ўрик оппоқ бўлиб гуллади. (Ҳ. 0.) Яшайсиз гуллаган бизнинг замонда, Ўзоқ умр кўринг давру давронда. (Фозил шоир.) Кейинги гап- даги гулламоқ фс'ьлига хос маъно шу сўзнинг семантик тарақ- қмёти натижасида пайдо бўлган. Ўткир сўзининг қуйидаги ми- соллардаги миъиоларига эътибор беринғ: Қани қўлида ўткир бо-'лтаси бўлса-ю, энг адл бир дарахтни кесиб елкага олиб жу- наса. (0.) Б.у ариқчалар бўйида ўткир ҳидли қорамтир ялпиз- лар... ўсган. (Ҳ. II.) Мастеровойларинг жуда ўткир халқ бў- лар экан-да,— деди чол. (0.) Уткир сўзининг кейинги икки йшеолдагн маъноси шу сўз семантик тараққиётининг натижаси- дар.
1.4-§. Полисемаитик сўз қаича маънога эга бўлмаснн, бу М'аънолар ўзаро боғлаиган бўлади. Худди шу хусусият кўп маъноли сўзни омоиимлардаи фарқлайди. Омонимлар бир хил товуш қобиғита эга бўлг'аи бирдан ортиқ сўзлардир. Омоиим- лар бошқа-бошқа сўзлар бўлганидан, уларнииг маъиолари ўр- таснда богланнш ҳам; бўлмайди. Қуйидаги мисоллардаги кўз нолисемацтик сўзииннг ва ўт омонимининг маъноларини ўзаро

■қиёсяаб;'кўринг; Мас,тн упга эътбор щлмай, отшшг тумшу- ғидан кўтариб, унинг очиқ. қолган кўгларига қаради. (А. Қ.) Узбек ойимнинг икки кўзи <йўлакда.. :.(А. Қод.) Бир вақтлар дўппи тикдим, кўрпа қа&идим... энди ундай ишларга кўзшг ўтмайди. (0.) Деразанинг кўж. Ёғочишнг кўзи. Қадди цом&ти нозик кўринса ҳам, ўзи йигитлардай забт бхилан ўт ўрар эди. (77. Қод.) Бузилёи ошщозш, ўт ишламай, шишган жигар бўл- дим. («Муштум».) -Утииг щрврат Э.ргтиетшиг юзиии щэди* риб,' бурщб чицаётган тутуа эса мафасшши 4ўғмр зди. (Н. С.)

Келтифшлгаи жвеолла;рда кўз 'сўзи ифодшла'ётпаи м.аъи'Ола$)- иинг •ўаа.р.о алоцаси борлиги сезилиб турнбди. Уг сўзи ифода« л.аётг,ан маъиолар ўртасида эса ҳеч .қаидай алснқа йўқ.
>15-§. Полисемантик сўз мамолари орасидаги алоҳа уаия* са {йўцолса), юмоним вужудга келади. -Масалан: гап сўзининр қуйидаги яаисолдаги маъноси '.билая .бошқа маъиолари <®раси-> даш алоқа йўколгаилиги с.абабли гап омоиими юзага келгаи: Бугуи жума бўлгани учун Ҳашмбайвсьчча ва Мирзакариж- бой ўз >улфат.лш,ршшкига — гшпш кетшган. (0.)
Бу мисолдаги гап сўзининг маъвосини Гашнгш эшитма- дим. Сен'дй гапим йор. Сеига йщр гаа шйшамам теисолларлдаш гӧ«'сўз'И№йнғ маъноси бияан боғлаб (бўлмайди. Шуиинг учун ҳа*м олдшнги -мисолдаги' гаа -сўзи билан тейи'нги мисолдаги гм сў- зи о-моним ҳисоблаиади.
1 !олисемантик сўз маъиолари ўрт.асидаги алоқанинг сезилиш даражаси ҳ;а;р хил. Баъааи шундай алақанинг Фир-йўқди'гиим сезиш қийин бўлади. Шуииш' учун :ҳа.м айрим ҳолларда ноли- семия -ёки омоии.мия ҳодисасиии фарҳлашда қўшимча қийин- чилик туғилад-и. Масалаи: бўш ва фцрқ сўзларииииг •қуйидаги гаплардаги маъиоларига зътибор .бе,ри®г: Қамишпи бўш ушла- саиг, щўлиигш цияда... (Ас.. М..) Сеии ҳозир ёўш щўямаи, лекин тощш цилмайсам. (Ҳамза.) Марғилонлик келим йилан •сешмг ■бызаа ҳеч ща-ндай фарцларинг .йў%, жкавжрмг. щм 'боламиз- нинг қўшоғи — боламизсиз. (А. Щод.) ...пешанасининг ўртаси- дйн фирц очилиб., жингалак сочи щошларига тегай-тегай <деб, щулщмри ю,рщсига ўт.иб кет,га>н. (А. Қ.)