|
Самарқанд, хурсанд,. дард, баланд, банд, гўшт, паст синч гарн сўзларнииг охиридаги д товушининг нутқимизда жаранг- сизлашиб, т тарзда талаффуз қилинишини ёки шу типдаги сўзларнинг баъзиларида сўз охиридаги д ёки т упдошииииг оғ- заки нутқда тамоман тушиб қолишини (.хурсан, Самарқан, гўш, пас сингари) ихчамликка интилиш нуқтаи назаридан, тилимиз табиатини ҳисобга олган ҳолда ва традицияга айланиб қолган- лигини назарда тутиб, орфоэпия нормасига мос келади, дейиш мумкии.
Оғзаки нутқда бўлса, келса, бўлган, келган сингари сўз- лар талаффузида л товушини кўпинча тушириб қолдириш ҳам адабий орфоэпия пормасига айлапиб қолгаи. Опти, бўп- ти, қопди, бораркан, келаркан, овор, қўйвор каби сўз- ларнинг оғзаки нутқдаги талаффузи ҳам шу ҳодисага киради.
Бунча — мунча, бундан — мундан типидаги сўзларнинг адабий нутқимизда параллел ишлатилиши ҳам адабий орфо- эпиянпиг нормасига зид эмас. Танбур сўзининг тамбур тарзида, Сунбула сўзииииг сумбула тарзида талаффуз қилиниши ҳам орфоэпия нормасидаи чекиниш бўлмайди.
Чироқ, оёқ, ёноқ, япроқ типидаги сўзларнинг охиридаги қ товушипи г тарзда талаффуз қилиш тилимиздаги шу сўзларнинг асли ҳолига тўғри келмаганидек, ўзбек тилининг табиатига ҳам тўғри келмайди. Шунинг учун ҳам юқоридаги сўзлар охи- ридаги қ товушини ўзининг орфографик ҳолатини сақлаган ҳол- да оғзаки нутқда ҳам қ тарзида талаффуз қилиш мақсадга му- вофиқдир. Айни нақтда бу ҳол орфоэпия билан орфографиянинг бирлигини сақлаш учун хизмат қилади.
Ҳозирги ёзувимизда бир хил ёзилувчи айрим сўзлар ҳам борки, уларнинг оғзаки талаффузи фарқ қилади в'а бу фарқни нутқда аралаштириш ярамайди. Масалан, Равшан ва тавсия сўзларидаги в товуши огзаки нутқда у га яқин қилиб лаб-лаб в тарзда талаффуз этилмоғи лозим. Бу сўзлардаги в ни ф га айлантириб талаффуз қилиш ҳозирги орфоэпиянинг нормаси- дан чекинишга олиб келади.
АЙРИМ УНЛИ ВА УНДОШЛАРНИНГ ТАЛАФФУЗИ
§. Оғзаки нутқда бир товуш билан бошқа бир товуш ал^ машиниб қўлланилиши мумкин. Масалан, кетди сўзини кетти, борамиз сўзини барамис, баланд сўзини балан каби. Бу қоида кўироқ ундошларга хос. Лекин у баъзан унлиларга ҳам жорий қилиниши мумкин. Масалан, шу ерда бирикмаси халқ шева- ларинииг деярли кўпчилигида шиерда деб талаффуз қилинади ва бу ҳол адабий орфоэпия нормасидан чекиниш бўлмайди. Бироқ унлиларни алмаштириб талаффуз қилиш ундошларни алмаштириб талаффуз қилишга нисбатан амалда кам учрайди. Чунки унлиларни алмаштириб талаффуз қилиш кўпинча сўз маъносинииг бузилишига олиб келади. Масалан: кир — кер — кар — кор — кўр; сил — сел — сал — сол — сўл.
§. Ундошларнинг талаффузи ҳам муҳим аҳамият касб этади ва уларни нотўғри талаффуз қилиш қўпол хатоликларга олиб келиши мумкин. Масалан, сўнгги вақтларда баъзан, нг товуши ёзилишига қараб н + г тарзида (борин-гиз, келин-гиз, ўзин-гиз каби) талаффуз қилинмоқда. Ҳолбуки нг товуши ас- лида н товушига ўхшаш содда бир товушдан (в^) иборат бў- либ, бурун резонанси кучлироқдир. Алфавитда бу товуш ўзи- нинг алоҳида график белгисига эга бўлмай, қўшимча г товуши ёрдамида икки ҳарфий белги билан ифодаланганлиги туфайли алфавитдаги бу камчилик орфография орқали орфоэпияга сал- бий таъсир этиб, баъзи сўзларни бузиб талаффуз қилишга са- бабчи бўлмоқда. Демак, унли ва ундош товушларии тўғри та- лаффуз этмаслик жидднй чалкашлик ва пуқсонлар туғдирптпи мумкин.
СОВЕТ-ИНТЕРНАЦИ0НАЛ СЎЗЛАРНИНГ ТАЛАФФУ2И
§. Узбек тилига рус тшш орқали киргаи совет-иитерна- ционал сўзларнинг деярли ҳаммаси аслида қандай қўлланган бўлса, адабий тилда ҳам худди шундай қўлланади. Шунга кўра улар оғзаки адабий нутқда ҳам асосан аслига мос ра- вишда талаффуз қилинади. Бунга фабрика сўзииииг пабрика эмас, асл ҳолича фабрика тарзида- талаффуз этилиши мисол бўла олади.
Айрим сўзларни талаффуз этишда баъзи истисноларга йўл қўйилади. Масалан, ўзбек тилида сўз охирида ск типидаги икки ундошнинг қатор келмаслиги назарда тутилиб, рус тилидан кирган отпуск, киоск, пропуск каби сўзларни охирига битта а қўшиб, отпуска, киоска, првпуска тарзида талаффуз қил'иш ор- фоэпик қоида тусига кириб қолган.
Узбек тилида сўз охирида ёки сўз ўртасвда э уяшсйнинг қўллаима'слиги туфайлн, рус тилидан ўзлашган правление, те- левидение, эшелон сингари сўзларни оғзаки нутқда правления, телевидения, эшалон тарзида талаффуз қилиш мумкин ва бу ҳол адабий орфоэпия нормасидан чекиниш бўлмайди. Шуни»г« дек, рус тнлидаи киргая актив сўзини актиф, автомобиль сў« зини афтамабиль, колхоз сўзини калхоз, совхоз сўзини сафхоз тарзда, фамилияларнинг охиридаги -ов аффиксини -ўф тарзда, хотин-қизларнинг фамилияларидаги -в ни эса лаб-лаб в тарзи- да у унлисига яҳин талаффуз қилиш ҳам орфоэння нормаси- дан чекиниш деб ҳисобланмайди.
ЛЕКСИКОЛОГИ'Я
Do'stlaringiz bilan baham: |
