|
§. Орфографиянивг учта асосий принципи бор: ф о н е т и к принцип, морфологик принцип ва тарихий- традицион принцип. Булардан ташқари, дифферен- ц и а л ва т а с в и р и й-э тимологик приндйплар ҳам мавжуд. Лекин булар юқорида кўрсатилган уч принцип каби асосий роль ўйнамайди.
Ҳозирги ўзбек орфографиясида бу принциплар ўзаро боғ- лиқ бўлиб, ўз навбатида, уларнинг ҳар бирининг ўз ўрни ва аҳамияти бор. Ҳозирги ўзбек адабий тили ёзуви ўз 'тарихида орфография нормаси сифатида фонетик, морфологик, диффе- ренциал, тарихий-традицион ва тасвирий-этимологик каби прин- Ципларнинг ҳаммасига таяниб келди. Шунинг учун ҳам ҳозир- ги ўзбек адабий тили ёзув системасида бу принципларга кўра имлоси шаклланган сўзларни кўплаб учратиш мумкин. Лекин шуни ҳам алоҳида айтиш керакки, ўзбек тилида орфографик принциплар ҳали етарли даражада ишланмаган.
§. Фонетик принцип. Шевалар ва айрим индивидлар (шахслар)нинг нутқидаги хилма-хиллиКни ҳисобга олмаганда ҳам оғзаки нутқ товушларининг бир-бирига таъсир қилиши натижасида сўз таркибида, турли характердаги жуда кўп ўз- гаришлар содир бўлади. Бу хплма-хилликлар ҳаммаси ҳам орфографияда ўз аксини топакерганда, ёзувда бир хилликни таъминлаб бўлмас эди, натижада ёзувда системалилик ва бир хиллик ўрнини турли характердаги хилма-хиллик, ҳатто чал- кашлик эгаллаган бўлар эди. Ёзувда бундай нуқсонларга бар- ҳам бериш учун орфографияиииг юқорида санаб ўтилган учта асосий (умуман олганда бешта) принципи жорий қи- линди.
Булардан фонетик принципга асосан сўзлар нутқ жараёни- да фонетик жиҳатдан қандай эшитилса, худди шундай қилиб ёзнлади.
Маълумки, фонемалар мустақил маънони англатувчи сўз- ларни вужудга келтиришда муҳим вазифани бажаради. Чунки фонемаларнинг асосий вазифаси ҳам сўз маъноларини фарқ- лаш учун хизмат қилишдир.
Шундай қилиб, сўз таркибидаги нутқ товушларининг ёзув- да махсус график шакл орқали эшитилишига қараб, системага солиб берилиши фонетик принцип деб юритилади.
Фонетик принципга асосан адабий талаффузда сўз қандай фонемалардан ташкил топган бўлса, бу фонемалар ёзувда те- гишли ҳарфлар билан акс эттирилади.
Масалан, адабий тилда жўналиш келишигининг асосий фор- маси -га шаклида қабул қилинган. Баъзан бу форма -ка, -қа тарзида эшитилади ва шу тарзда ёзилади (боща, гўдакка ка- би). Бу ҳол сўзнинг фонетик принцип асосида қўлланишига киради.
Аввало шуни айтиш керакки, ҳозирги ўзбек орфографияси- да фонетик приндипга жуда кам амал қилинади. Масалан, ада- бий тилдаги тутди ва тушган сўзларидаги д товушинииг т тар- зида, г товушининг к тарзида талаффуз этилишидан қатъи назар, бу товушлар д ва г ҳарфлари орқали берилади. Баъзан талаффузда сўз охирида икки ундош ёнма-ён келганда, сўнгги д ёки т ундоши тушиб қолади. Масалан, хурсанд, баҳраманд, қасд, паст, Тошкент, Самарқанд сўзларидаги сўнгги т ва д т'алаффузда тушиб қолишига қарамасдан, ёзувда улар сақла- нади, яъни қабул қилишан орфографик қоида бўйича ёзилади. Ру мисоллар амалдаги ўзбек орфографиясида фонетик прин- дипнинг нисбатан кучсиз қўлланишини кўрсатади.
Тплимизга совет даврида рус тили орқали кирган русча со- вет-интернационал сўзларнинг ҳаммаси ҳозирги орфография қоидасига мувофиқ ўз ҳолича ёзилади. Масалан, директор, ин- кубатор, оператор, трактор, редактор каби русча-интерпациӧ- нал сўзлар дректир, инкубатир, апиратир, трактир, редактир қаби талаффуз қилинса ҳам, лекин улар рус орфографияси талабига асосаи (директор, инкубатор каби) ёзилади.
Орфография бир томондан а.пфавит билан ҳам боғлиқ. Уз- бек алфавитида биргина и қабул қилинганлиги сабабли, ўзбек тилидаги киши, қилщ, билан, бнроқ, шира, қизил, тишлик ка- би сўзлардаги и товушлари ҳар хил талаффуз қилиипшига (кучли ва кучсиз, тил олди ва тил орқа) қарамасдаи, улар ҳам орфографияда қабул қилингаи қоидага мувофиқ фақат бир хил и билан ифодаланади. Узбек орфографиясидаги ўртоқ, ўроқ, ўрдак, ўлка ёки учмоқ, қучмоқ, ҳамда учун, кучли каби сўзлариинг орфографияси ҳақида ҳам шу фикрни айтиш мум- кин.
Бу мисоллар ҳам ҳозирги ўзбек орфографиясида фоне- тик принципга жуда кам амал қилинишидаи далолат бе- ради.
§. Морфологик приицип. Морфологик принципга • кўра тилдаги аффикслар ёки морфемалар нутқда қандай айтилса, ёзувда ҳам шундай ёзилиши керак. Бошқача айтганда, сўз ўзагига қўшилуичи морфемаларнинг ёзувда тўлиқ ёки қисман бир систсма асосида 'акс эттирилиши ёки улариинг вариантла- ридаи бирииииг таилаб олиб ёзилиши асосида бир хилликка эришиш морфологик причп.мп дейилади.
Ҳозирги ўзбск орфографиясида морфологик принццп кенг қўлланади. Масалаи, оғзаки адабий нутқимизда -лар аффик- сининг камида иккита (тил олди ва тил орқа: эчкилар, қўй- лар) варпапти учрайди, баъзан ҳатто бу вариаптлар бурун то- вушларидан кейии сонорлашиб, яна иккита янги форма касб этиши мумкип (олингнар, келингнар). Лекин шунга қарамай, адабий орфографиимнзда қабул қилинган морфологик прин- ципга мувофиқ -лар ҳамма ҳолатда ҳам фақат бир формада ёзилади.
Шунингдек, инфинитивнинг асосий формаси бўлгаи -моқ аффикси оғзаки нутқимизда икки формада (юмшоқ ва қаттиқ вариантда: келмак, бормоқ) қўлланишига қарамасдаи ёзувда бир формада моқ тарзида ёзилади.
Келишик формалари ҳақида ҳам худди шундай фикрни ай- тиш мумкин. Умумий қоидадан мустасно тарзида учрайдиган мисоллар соии кўп эмас. Масалан, жўналиш келишигининг асо- сий формаси -га тарзида ёзилишига қарамасдан охири қ, к, ғ, г товушлари билан тугаган баъзи сўзларда бу форма оғзаки нутқдаги каби -қа, -ка тарзда (боща, элакка, ўроща каби) қўлланади.
Ҳозирги орфография талаби бўйича аффиксларнинг ҳаммаси морфологик принцип асосида ёзилади. Масалан, эгалик аффикс- лари: -м (-им), -нг(-инг), -си(-и), -миз(-имиз), -нгиз(-ингиз); келншик аффикслари: -нинг, -ни, -да, -дан; кесимлик аффикс- лари: -ман, -сан, -миз, -сиз; шахс ва замонни кўрсатувчи ҳамда сўз ясовчи аффикслар оғзакн нутқда қандай айтилишидан қатъи назар, имлода ўзининг бир хил морфологик формасини сақлаган ҳолда ёзилаверади.
Маълум бўладики, ҳозирги ўзбек орфографиясида морфо- логик принцип ҳақиқатан ҳам асосий ва етакчи принциплар- дан бўлиб, ёзувда катта роль ўйнайди.
§. Тарихий-традицион принцип. Узбек халқининг ёзуви тарихида кўпгина сўз ва иборалар борки, оғзаки нутқда қай- тарзда талаффуз этилишидан қатъи назар, уларнинг ёзилиши- да маълум традицияга амал қилинади. Сўзларнинг ҳозирги та- лаффуз нормасига мос .келмайдиган, қадимдан ўзлащиб қол- ган формада ёзилнши орфографиянинг тарихий-траднцион нринципини ташкил этади. Бошқача айтганда, тарихий-тради- цион принципга асосан сўзлар ҳозирги ҳолатига кўра эмас, бал- ки анъана тусига кириб қолган қоидага кўра ёзилади: Чор Рос- сияси, пудратчи, фаҳм, раҳм каби.
Ҳозирги ўзбек орфографиясида морфологик принцип билан бир қаторда тарихий-традицион принцип ҳам жуда кенг қўл- ланилади. Бу ҳол ўзбек ёзуви ва ўзбек адабий тили жуда қадимдан бой традицияларга эга эканлиги билан изоҳла- нади.
Ҳозирги орфографияда тарихий-традицион прннцип асосида ёзилувчи баъзи формалар ва сўзларни изоҳлаймиз ва мисол- лар келтирамиз.
‘Бу&руқ-истак майли эски адабнётимизда қўлланиб келган тра- дицияга кўра шеърият ва проза тилнда . баъзан -гил//-ғил тарзида и шлатилади: боргил//'боргил.
Do'stlaringiz bilan baham: |
