Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

кэтамйз, гуллар, тэм1р‘ал1к; барамыз, қы шлағ ымыз, ортағы мы з, буйрығы каби.
Лаб гармониясида унлиларнинг мослашиши икки томонлама бў- лади. Бунда уилилар ҳам тил олдилик ва тил орқалик, ҳам лабла- шиш нуқтаи ыазардан мослашади. Сўзнинг бошида лаблашган тил олди унлиси бўлса, сўз охирида ҳам лаблашган тил олди унлиси бўлиши лозим. Сўз бошида лаблашган тил орқа унли бўлса, сўз охирида ҳам лаблашгаи тил орқа унли келади. Бундай мослашишни ҳозирги қирғиз тилида учратиш мумкин. Масалан: қоллор, квлдэр, врдвктзр. болопг, болвойт ва бошқалар. Лаб гармонияси ўзбек тилида деярли бутунлай учрамайди.
Сиигармонизм ҳодисаси, юқорида таъкидлангаиидек, туркнй тиллардан бошқа тиларда йўқ. Лекин бу ҳодиса туркий тиллар- нииг ўзида ҳам бир текисда учрамайди. Масалан, бошқирд, ёқут, қирғиз тилларида сиигармонизмиииг ҳар нкки турн ҳам мав- жуд. Туркман тилида эса оғзаки нутқда асосаи лаб гармонияси учрайди. Кўпгина туркий тилларда сингармоиизмнииг таиглай гармоиияси сақлангани ҳолда лабиал гармоиия камроқ учрай- ди ёки деярли учрамайди. Чунончи, озарбайжои, туркмаи, та- тар, қозоқ, уйғур тилларининг айримларида лаб гармонияси- нииг элемеитлари бор, холос.
Сингармонизм ҳодисасй бўйича ҳозиргн ўзбек адабий тили алоҳида группани ташкил этади. Ҳозирги ўзбек ёзма адабий тилида ва ўзбек тилииинг айрим шаҳар шеваларйда сингармо- низмнинг ҳар иккн тури ҳам деярли бутуилай йўқ, айрим ўрин- ларда унинг қолдиқлари учрайдп, холос. Қолгап бир групна шеваларда сингармонизмнинг танглай гармонияси анча изчил учрайди. Узбек тилининг айрим шеваларнда эса сингармонизм- нииг танглай гармонияси ҳозирги кунга қадар тўлиқ сақланиб қолгап. Бунга қипчоқ шеваларииинг деярли ҳаммаси, ўғуз шевалари ва шнмолий ўзбек шевалари кирадн. Эски ўзбек ада- бий тилида эса сиигармопизм қоиуни анча изчил ва айрим ҳолларда тўлпғнча амал қилган.
Сипгармоипзм ҳодисаси ўзбек тилшунослигида ҳали етарли ўрганилгап эмас. Бироқ у ўзииинг изчпл ва илмий асосда ўр- ганилишипи талаб қилади. Чунки сингармонизм ҳодисасини ўр- ганиш, аввало, сипгармонизмнинг ўзбек тили тарихидаги роли- ии, ўзбек адабий тилининг қандай қилиб сингармонистик укладли тнлдаи си’нгармонизмсиз тилга айланиб қолганлигини аниқлаш, шупннгдск, ўзбск адабий тилининг ҳозирги ҳолатини, унииг келажагинп, орфоэпия иормаларини, алфавит, орфогра- фия қоидаларпни тўғрп белгнлаш учун муҳим аҳамиятга эга.
Ҳозирги ўзбск адабий тилида, юқорида қайд этганимиздек, сингармопизм қопунияти бузилган. Масалан, бола сўзидаги биринчи уплн тил орқа бўлса, охиргиси тил олди. Шу сўзни қипчоқ, ўғуз ва айрим шаҳар шеваларига асосан талаффуз қилсак, ҳар икки унли ҳам тил орқа бўлиб боло тарзида та- лаффуз қилииади. Бу сўзни айрим шаҳар шеваларининг талаф-



фузига мослаштиреак, ҳар икки унли ҳам тил олди тарзида та- лаффуз қилинади (бала каби). Демак, амалдаги ўзбек адабий тилида сингармонизм қонуни ҳисобга олинмайди.

22. 
    §. Сингармонизмнинг ундошларга таъсири. Сингармо- низм аслида унлиларнинг мослашувидан иборат бўлса-да, би- роқ у ундошларга ҳам таъсир қилади. Сингармонизмнинг ун- дошларга таъсири, асосан ассимиляция ҳодисаси тарзида юз беради. Лекин унлилар билан ундошларнинг мослашишида баъзи бир фарқлар ҳам бор. Масалан, унлилар гармониясида сўз бошидаги унлиларга сўз охиридаги унлилар мослашади, ундошлар гармониясида эса аффиксдаги биринчи ундош сўз бо- шидаги ундошга эмас, балки ўзакиинг охиридагига мослашади. Ундошларнинг мослашуви жаранглашув, жарангсизлашув, бу- рун товушининг таъсирига учраш, лаблашиш ва шу сингари томонлардан бўлиши мумкин. Бундан ташқари, баъзан син- гармоиизм доирасида регрессив ассимиляция ҳодисаси ҳам юз беради: қатнади>қаннади. Ана шунинг учун ҳам сингармо- низмли шеваларда морфологик қўшимчалар вариантларининг бир қисми аффиксдаги уилиларнинг ўзакдаги унлиларга лаб- лашиш (ёки танглай гармоиияси) жиҳатдан мослашуви нати- жасида юзага келган бўлса, ўша вариантларнинг бошқа бир қисми аффикслардаги ундошларнинг ўзаклардаги ундошларга мослашиши натижасида юзага келгандир. Масалан, келди ва кетти сўзларининг ҳар иккисида ҳам ўзакдаги ва аффиксдаги унлилар тил олди бўлганлиги сабабли бу сўзлар танглай гар- мониясининг юмшоқ вариантига мисол бўла олади. Лекин бу- лардаги аффикслар ҳар хил вариантдаги аффикслардир. Бунга унлиларнинг мослашуви эмас, балки ундошлариинг мослашуви сабаб бўлган. Ҳақиқатан ҳам, кел сўзииинг охиридаги л ундо- ши жарангли ундошдир. Шунинг учун ҳам аффиксдаги ундош жаранглилашган. Кет сўзининг охиридаги ундош жарангсиз бўлгани сабабли, шу сўзга қўшилган аффиксдаги ундош ҳам унга мослашиб, жарангсизлашган. Бундай мисолларни кўп кел- тириш мумкин. Масалан, қуллик, борлик, ҳурлик, энлик. Лекин сингармонизм қонунига мувофиқ унлиларнинг уйғунлиги (мос- лашуви) ундошларнинг мослашувига нисбатан ҳал қилувчи роль ўйнайди. Бошқача қилиб айтганда, бу ерда тил қатори- нинг мослашуви жаранглилик ёки жарангсизликнинг мослашу- вига нисбатан ҳам, бурун таъсирига нисбатан ҳам ҳал қнлувчи роль ўйнайди. Шунинг учун ҳам баъзи сўзларда аффиксдаги товушлар ўзакдаги товушларга тил олди ёки тил орқалик нуқ- таи назардан мослашуви шарт бўлгани ҳолда жаранглилик ёки жарангсизлик нуқтаи назаридан мослашиши унчалик шарт бўлмайди. Масалан: тиклаш, буклаш, тинчлик каби.
    
23. 
    §. Сингармонизмнинг морфологияга таъсири. Сингармонизм фонетик ҳодиса бўлишига қарамай, морфологияга ҳам катта таъсир ўтказади. Бу ҳол сингармонизм мавжуд бўлган тил ва шевалардаги барча аффиксларнинг (морфемаларнинг) жуфт-жуфт бўлиб бир нечта
    

вариаатларда учрашида кўринади. Аффикслар вариантларидан бир қисми сингармонизм мавжуд бўлган тил ва шеваларга хос бўлган сўзлариинг ўзакларидаги унлиларнинг характерига мослашган ҳолда юзага келса, аффикс вариантларидан бошқа бир қисми ўша ўзакдаги ундошларнииг характерига мослашган ҳолда юзага келади. Масалан, ўзакд-'ги ундошнинг бурун товуши эканлиги таъсирида баъзан аф- фикедаги ундош ҳам буруи товуши бўлиб келади: кунлар кун- нар, унлар~у уннар каби. Сингармоиизм мавжуд бўлган тил ва шевалардаги бошқа аффикслар ҳам аиа шундай йўл билан юзага келади. Шундай қилиб, сингармонизм қонуни мавжуд бўлган тил- ларда аффикслар (морфемалар) ҳам сингармонизм қонунига биноан иш кўради. Сингармонизм қонунига кўра ўзакка қўшиладиган аф- фикс вариантларининг сони бир ва икки жуфтдан тортиб, 3 ва 4 жуфтгача, ҳатто, назарий жихатдан олганда, 5 ва 6 жуфтгача ҳам бориб етиши мумкин. Масалан, ўзбек тилининг қипчоқ шеваларида -лар аффиксинииг асосан 4 та варианти учрайди: -зар, -лэр, -нар,
-лэр: қойлар, эчкилэр, отыннар, келиннзр. Аффикс вариантлари- нинг жуфт бўлиб кўриниши келишик, шахс, эгалик қўшимчаларида ҳам, феълларнинг аффиксларида ҳам учрайди. Масалан, қинчоқ шеваларида қаратқкч келишигининг -нинг /-нынг, -яинг /-дынг, -гинг/ты нг, баъзи ҳолда -нунг/-нунг каби вариантлари учрайди; эгалик ва шахс аффиксларинипг -мэи/-ман, -сэц /-сан, -миз /-мыз, -;;ик/ -;:.ық, -тик /-тық кабн вариантлари, феълларнинГ' эса -ло/-ла, -:-гэ,'-иа, -дим/-дым, -тим/-тым каби вариантлари мавжуд. Бундай аф- фикс вариантлари сўзлариииг талаффузиии қулайлаштиришга ьа айни вақтда, тилнинг табиий симметрик ҳолатиии (мувозаиатини) сақлаб қолишга хизмат қилади.

22. 
    §. Ассимиляция. Нутқ товушлари қатор келганда баъзан бир-бирига таъсир қилиб, бири иккинчисиии ўзига мослашти- ради. Нутқдаги бундай ҳодиса ассимиляция дейилади. Ассими- ляция икки хил бўлади: нрогрессив ассимиляция; регрессив ассимпляция.
    

Агар олднпгн товуш кейинги товушни ўзига ўхшатса, мос- лаштирса, нрогрессив ассимиляция бўлади: кет+ди — кетти, айт + ӧи — айтти, от + дан ■— оттан, юрак + га ■— юракка.
Кеипнгн тонуш олдинги товушга таъсир қилиб, уни ўзига ўхшатса, мослаштирса, регрессив ассимиляция бўлади: йигит + ча — йигичча,' сз + син — ёссин, уч + сўм — уссўм, туз + ,+син — тцссин.
Регрессив ассимиляция одатда прогрессив ассимиляцияга нисбатан путқда камроқ учрайди. Чунки ассимиляциянинг бу турида кейнигн товуш олдинги товушни ўзига мослаштиради. Демак, талаффуз жараёни бошланмасдан бурун сўзнинг талаф- фуз технологиясн ҳақндаги тасаввур ҳам ҳосил бўлмоғи ло- зим.
Ассимиляция тўлиқ ва қисман бўлиши мумкин.
Тўлиқ ассимиляцияда бир товуш иккинчи товушга айнан мослашади ва тўлиғича унниг тусига киради. Юқорида келти-



рилган сўзларнинг ҳаммаси тўлиқ ассимиляцияга мнсол бў- лади.
Қисман ассимиляцияда нутқ товушларидан бири иккинчиси- ни бирон томондан, қисман ўхшатади (мослаштиради): ош + + га— ошка, иш + га — ишка сўзларида жўналиш келишигида- ги г товуши олдинги ш товушининг таъсирида к товушига аи- ланмоқда. Бу сўзда қисман ассимиляция юзага келмоқда, яъни г жарангли товуши ўзидан олдинги ш товушига фақат бир то- мондан ■— жарангсизланиш томонидан ўхшамоқда, холос, лекин тўлиқ унинг тусига кирган эмас. Учта сўзининг ушта, почта сў- зининг пошта деб талаффўз қилиниши ҳам шу ҳодисага мисол бўла олади.
38-§. Диссимиляция. Оғзакн нутқда товушлар доимо бир- бирига ўхшай бермасдан, баъзан унинг акси бўлади. Айрим пайтда талаффузда икки ўхшаш товуш бир жойда ёки бир сўз- да келган вақтда улардан бири ноўхшаш товушга айланиб ҳам қолади. Бундай ҳодиса диссимиляция ҳоДисаси.деб атала- ди. Диссимиляция ҳам худди ассимиляция каби прогрессив ва регрессив бўлади.
Кейинги товуш ноўхшаш товушга айланса, прогрессив дис- симиляция юз беради: зарар — зарал, зарур — зарил, бирор- та — биронта, муяссар — муястар, кисса — киста каби.
Олдинги товуш ўзгарса, регрессив диссимиляция юз беради: малол — марал, коридор — калидор, иттифоқ — интибоқ каби.
Диссимиляция ҳодисаси одатда жуда кам учрайди. Ҳатто ассимиляциянинг регрессив турига нисбатан ҳам анча кам қўл- ланади. Чунки диссимиляция ҳодисаси нутқда, одатда, ўхшаш- ликдан ноўхшашликка, ихчамликдан қулайсизликка қара- тилган ҳаракат бўлиб, тавтологнядан қутулиш учун хизмат қилади.

39. 
    §. Метатеза. Огзаки нутқда баъзан ёнма-ён келгаи ундош товушларнинг ўрни алмашиниши мумкин. Нутқдаги бундай процесс метатеза дейилади: рсой: дарё — дайро; _мг; ёмғир — ёғмир:
    

бр: тебрашмоқ — тербатмоқ; мл: ямламоқ — ялмамоқ; ҳв: