|
оса, кеса, бўса, қиса, оган ксган, бдган, борайик, келайик
борайнук, келийна
мен, мой, мактаб; туман, қумурсқа, тамом, қум, том.
н: нон, нишон, най, ундай, боғбон, бундай, тандир, қанот, тўғон
нг: чонгқыр, чанггал, менга, сенга, қўнгир, қўнғиз, денгиз
чанг, тонг, бўшанг, яланг л: пахта, пўлат, пода, ўп- ка, ўпқон, кўп, тўп топ — тов, чоп — чов р: расм, рашо, раҳмат, раҳ- бар, қари, тўриқ, қўриқ, та- риқ, сариқ, чапшр, ер, борар с: сўм, сим, сариқ, сон, осон, осмои, осиё, иссиқ, истак, мис, тцс
т: тош, тун, тилак, бутун, ости, усти, йигит, уят, чигшп дарах, пас, маигинис
тоғ > доғ, турди > дурди
лаб-тиш ф: фабрика, фое, ла- тиф, фақат, фойда, фидокор, туфли, иффатли, ифлос лаб-лаб ф: пуфламоқ п: пойда, такаллуп, б: абзал х: хабар, хат, пахта, тах- та, яхши, сих, мих қат, қотин-қиз, пақта, миқ
ц: цирк, цемент, плацдарм, центнер, канцелария, Баренц денгизи, моргунец, сланец ч: чигит, кеч, кичик, аччиқ, кучук, чол, чўл, соч, қоч ш: ушти < учди, ушта < уч- та
ш: қуш, тўш, шамол,, шох, шовқин, бош, ширин, шакар, мушук, қошиқ, ошиқ қ: қум, қурцқ, чўққи, тўқи- ма, туёқ, бўёқ, қовоқ х: чихти < чиқда, тўхсан < < тўқсон, охиюмК оқшом, мах- сад < мақсад
эгалик аффикси қўшилганда ғ га ўтади, лекии оқ-*-оқи бун- дан мустасно ҳамма ҳолатда (лекин сўз охирида анча кам) қипчоқ шеваларида сўз ўрта- сида ёки охирида в га ўтади жарангсиз ундошдан олдин ҳамма ҳолатда келади
ўртоғи, цулоги, будоғи
ғ: ғуза, тоғ, ғоз, ғўра, ўғри, тўғри, боғ, буғ, туғ туври, овиз, баврим, тов, бов, сов
қ: тоққа, боққа, буққа ҳ: ҳам, ҳосил, ҳикоя, ҳаёт, баҳор, ищар, гиёҳ, сиёҳ
си (тоға, уғри, тўғри) ва охирида (тоғ, ёғ, боғ, буғ) кела ола- ди. Соф ўзбекча с)'зларда сўз охирида жуда кам учрайди (тоғ, буғ, туғ, ёғ сингари сўзлар бундан мустасно).
Охири г билан тугаган сўзларга г билан бошланадиган аффикс- лар қўшилганда, ҳар икки товуш ўзаро ассимиляцияга учраб, қ га айланади: тоғ-(-га<тоққа, туғ+ган >туққан, тоғ+гача>тоққача. Бу ҳодиса орфографияда ҳам акс этади. Қипчоқ шеваларида ғ сўз охирида қўлланмайди. У баъзан в га ўтади: тоғ-^тов, шунинг- дек, ғ ва г товушлари ҳипчоқ шеваларида сўз ўртасида ҳам баъзан в га, баъзан й га ўтади. Мисоллар: бағрим > боврим, тўғри > туври, оғиз>овуз, бўғоз>бувоз; эгар>ийар, тугма > туйма, тегди > тийди, тугун> туйун каби.
х фонемаси — чуқур тил орқа, сирғалувчи, жарангсиз ундош товуш. Сўзнинг боши (хотин, хат), ўртаси (пахта, тахта) ва охи- рида (сих, мих) учрайди. Сўз охирида кам қўлланади. Бу то- вуш қипчоқ шеваларииииг кўпчилигида қ тарзида талаффуз қилинади.
§, Бўғиз ундоши. Ҳозирги ўзбек адабий тилида биргина ҳ товуши бўғиз ундошидир.
ҳ фонемаси — бўғиз, сирғалувчи, жарангсиз ундош товуш. Сўзнинг боши (ҳаёт, ҳикоя), ўртаси (баҳор, шаҳар) ва охирида (гиёҳ, сиёҳ) кела олади.
Бу товуш оҳ, уҳ, воҳ каби ўзбекча ундов сўзларда бор бў- лишига қарамай, асосан, араб-форс тилларидан ўзлаштирил- ган сўзларда учрайди; Шунинг учун ҳам бу товушни айрим ше- ва вакиллари (масалан, Тошкент) кўпиича х товушидан фарқ- лай олмайдилар. Андижон групиа шеваларида эса аксинча, ҳ ўрнида ҳам баъзан ҳ ни ишлатадилар. Масалан: Потмаҳон, Ҳа- дичаҳон, ҳат ёздим каби.
ҚУШ УИДОШЛАР ВА УЛАРНИНГ ҚУЛЛАНИЛИШИ
§. Узбек тилида қўш ундошларнинг қўлланилиши одат- даги ҳодисадир. Бироқ, унли товушларнинг такрорланиши, яъни бир хилдаги ва турли типдаги икки унлининг бир жойда ке-
лиш ҳодисаси яқин вақтларгача бўлмаган. Чунки у туркий тил- лар тараққиёти учун анча кейинги ҳодиса ҳисобланади. Ҳо- зирги ўзбек адабий тилида эса бу ҳоднса анча кўп учрайди. Масалан: мудофаа, манфаат, мурожаат, социализм, оила, пио- нер, қоида, теорема, жамоат, саодат, қаноат ва бошқалар.
Ҳозирги ўзбек адабий тилида ҳар хил ундош товушларнинг қатор келишидан ташқари, уларнинг қўшалоҳ ҳолда ишлати- лиши ҳам кўилаб учрайди. Бу ҳодиса ўзбек тилида унлиларнинг такрорланишига нисбатан анча илгари бошланган бўлиб, ти- лимизнинг табиатига сингиб кетган, у деярли барча ундошлар- да учрайди (бундан фақат оғзаки нутқда учрайдиган н, хундош- лари мустасно). Масалан: лўппи, катта, содда, қисса, ҳисса, тизза, тўщиз, етти, қиммат, миллат, мусаффо, лаббай, муҳаб- бат, қувват, лаззат, ҳиммат, оюажжи, гижжа, миннат. Бу ҳодиса совет-интернационал сўзларида ҳам мавжуд: аппарат, тонна, аффикс, миллиард, муссон, гамма, антенна, Анна, Эмма каби. Кўринадики, бу ҳодиса ўзбек тилида кейинги пайтда янги сўз- лар ҳисобига яна ҳам кенгаймоҳда.
Интернационал сўзларда ундош товушлар сўз охирида ҳам такрорланиб кела олади: прогресс, киловатт, килограмм, ме- талл каби. Бироқ бундай ҳоднса ўзбек тили тарихида бўлмаган. Лекин турли типдаги ундошларнинг сўз охирида қатор келиши эса ўзбек тилнда анча илгарн вақтлардан бери учрайди: ба- оюарт, қаварту югурт, мушт, кафт, қант, бахт, тахт, пайванд, хурсанд. Булар қаторига яқин вақтларда -нт, -ист типидаги янги сўзлар қўшилди: коммунист, экономист, комендант, аспирант сингари.
Ўзбек тилида олдин сўзнинг бошида ҳам ундошлар қўша- лоқ, қатор кела олмас эди. Аммо кейинги пайтда интернационал лексиканинг таъсирида адабий тилимизда бу ҳодиса ҳам пайдо бўлди: стол, стул, штурм, штраф, план, справка, станция ва
ҳоказо.
Do'stlaringiz bilan baham: |
