Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

III 1,1 II
Биз ишчимиз, меҳнатчимиз
Биз ҳам инсон ўғлимиз.
Баъзан сўз охирида келган шахс қўшимчаси -миз га қўшимча урғу аниқ тушмайди: борамиз, келамиз каби. Шунинг учун ҳам бундай ҳолда охирги бўғин кучсиз талаффуз қилинганлиги са- бабли бўгин охиридаги з жарангсизланиб, с бўлиб эшитилади. Шуни ҳам алоҳида қайд этиш керакки, урғунинг қайси бўғинга тушиши ҳар хил шева вакилларининг нутқида баъзан ҳар хил тусда юз бериши мумкин. Масалан, Самарқанд, Бухоро шаҳар типли шеваларда борамиз, келамиз мисолларидаги охирги -миз га қўшимча урғу анча аииқ тушади. Шуиинг учун ҳам бу шеваларда у кучли талаффуз қилинади ва з аииқ сақланиб қолади.

22. 
    §. Урғу рус тилида баъзан сўз ясаш функциясини ҳам бажаради — урғу ўзгариши билан. сўзиинг маъноси, шунингдек, грамматик формаси ўзгаради. Қиёсланг: замӧк (қулф)—замок (қалъа); мука (ун)—мўка (азоб); воды (қаратқич келишиги, бирлик)—вӧды (бош кслишик, кўплик). Шукинг учун ҳам рус тилида урғу сўзда ҳал қилувчи ролни ўйнайди. Урғу туш- гаи бўғин бошқа бўғинларни бошқаради. У сўзнинг бошида, ўртасида ёки охирида бўлиши мумкин.
    

Янги тушунчаларни ифода қилувчи кўплаб совет-интерна- ционал сўз ва терминларнинг ўзбек тилига рус тилидап кириб келиши ва уларнинг талаффузини тўғри эгаллашга интилиш натижасида ўзбек тилининг урғу системасида ҳам маълум ўз- гаришлар юз бермоқда. Бу ҳол урғунинг ўзлаштирилган сўз- дарда эркии қўлланишида, шунингдек, қисмаи урғу орқали

сўз маъносини фарқлашда кўрннмоқда. Масалан, армия, ко- мандарм, авиация, программа, антённа, акадёмия, интенсифи- кация, астронӧмия (от)— астрономйк соат (сифат-), тёхника (от)—технйк асбоб (сифат) каби.

Бу мисоллар ўзбек тилининг ургусида маълум даражада ўз- гаришлар юз бераётганлигидан далолат беради.

22. 
    §. Урғунинг мусиқий, динамик ва аралаш турлари бор. Узбек тилида урғу динамик урғу ҳисобланади.
    

БАЪЗИ ФОНЕТИҚ ПРОЦЕССЛАР. ҚОМБИНАТОР ВА ПОЗИЦИОН УЗГАРИШЛАР

22. 
    §. Нутқ нроцессида товушлар турли ўзгаришларга уч- райди: баъзилари қисқа айтилади, айримлари эса бири иккин- чнси .томонидан мослаштирилади, ассимиляЦия қилинади. Баъ- зан айрим товушлар бощқача шакл олиши ёки тушиб қолиши, баъзан эса янги товуш пайдо бўлиши мумкин. Нутқ процесси- да содпр бўлувчи бундай ўзгаришлар товушларнинг комбина- тор-позицион ўзгаришлари дейилади. Бундай фонетик ҳодиса- лар қаторига ассимиляция, диссимиляция, протеза, редукция, элизия, метатеза, апакопа, синкопа каби ҳодисалар киради. Уларшшг кўринишлари, моҳияти, келиб чиқиш сабаблари тур- личадир. Чунончи, бундай ҳодисаларнинг содир бўлишига нутқ- да ихчамликка иитилиш, бўғинга урғунинг тушинш ёки тушмай қолиши, шошилиб талаффуз қилиш, бошқа тиллардан ўтган сўзларни талаффуз қилишдаги қийинчиликлар каби омиллар са- баб бўлиши мумкпн. Булар ичида туркий тилларга қадимдан хос бўлгаи ва бир қанча фопетик ҳодисаларни ўзида қамраб олгап сннгармопмзм ҳодисаси алоҳида ўрип тутади.
    

СИНГАРМОНИЗМ

22. 
    §. Сингармонизм унлилариинг мослашуви, оҳангдошли- ги, уйғунлиги (гармонияси) демакдир. Сингармонизм ҳодисаси фақат туркий тиллардагина учрайди.
    

Сингармонизмнинг икки тури бор: 1) танглай гармонияси ёки лингвиал гармония, 2) лаб гармонияси ёки лабиал гармоиия.
Танглай гармонияси сингармониамнинг асосин' тури ҳисобланади. Лиигвиал гармония сўзинииг асл маъноси тил гармонияси демак- дир. Танглай гармониясида уилилар юмшоқлик ёки қаттиқлик, тил олдилик ёки'. тил опқаЛик жиҳатдан бир-бирига мослашади. Сингар- монизмиинг танглай гармонияси қоиунига бииоан сўзнинг бошида (ўзакда)- тил олди унлиси келса, сўз ўртасида ва охирида ҳам тил олди уилиси келади. Сўз бошида (ўзакда) тил орқа унли келса, кейиигн бўгинларда ҳам тил орқа унли келади, яъни ўзакдаги ун- лиларга аффикс (морфема)лардаги уилиларнинг мослашуви, уйғун- лашуви шарт. Бу ҳол ўз навбатида минглаб сўзлариинг талаффу- зида артикуляцион қулайликка олиб келади. Масалан: кэламЬ,