Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G'Ofurov iqtisodiyot nazariyasi o'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan Toshkent «iqtisod-moliya»

Inqirozni bartaraf etishga ajratilgan mablag'larning yo'nalishlari

Download 61,19 Mb. bet 228/305 Sana 13.04.2022 Hajmi 61,19 Mb. #548903

1   ...   224   225   226   227   228   229   230   231   ...   305

Bog'liq
иктисод назарияси.FR10

Bu sahifa navigatsiya:

• Moliyaviy institutlar ustav kapitallariga novilmalar Yuqori riskli
• Jami mlrd. doll.
• mlrd. doll. jami- ga
• jami- ga nisb.
• nisb. % mlrd. doll.
• Svatgaegabo-lganreal^
• 20-bob. YALPI ISHCHI KUCHI, UNING BANDLIGI VA ISHSIZLIK

Inqirozni bartaraf etishga ajratilgan mablag'larning yo'nalishlari Mamlakat	Kredit mablag'ia­riga davlat kafolati		Moliyaviy institutlar ustav kapitallariga no'vilmalar		Yuqori riskli, shubhali aktivlarning xaridi		Boshqalar
Jami
mlrd. doll.	jami- ga nisb. %	mlrd. doll.	jami- ga nisb. %	mlrd. doll.	jami- ga nisb. %	mlrd. doll.	jami- ga nisb. %	mlrd. doll.
Rossiya	-	• -	185	84	11	5	25	11	222
Buyuk Britaniya	393	39	79	8	-	-	549	54	1020
AQSH	1769	50	714	20	663	19	394	11	3539
Germaniya	539'	60 '	177	20	-	-	176	20	893
Yaponiya	303	53	-	-	-	-	237	47	576
Xitoy	-	-	-	-	-	-	570	100	570
Jami	3004	44 .	1155	17	674	10	1951	29	6820

19.5. Jahon moliyaviy inqirozining O'zbekiston iqtisodiyotiga ta'siri hamda uning oqibatlarini oldini olish va yumshatishga asos boigan omillar

Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining O'zbekiston iqtisodiyotiga ta'siri borasida Prezidentimiz o'z asarlarida quyidagicha ta'kidlaydilar: «...tobora chuqurlashib borayotgan jahon moliyaviy inqirozi mamlaka- timizga ta'sir ko'rsatmaydi, bizni chetlab o'tadi, degan xulosa chiqar- maslik kerak. Masalani bunday tushunish o'ta soddahk, aytish mumkinki, kechirib bo'lmas xato bo'lur edi. Barchamiz bir haqiqatni anglab yeti- shimiz lozim — O'zbekiston bugun xalqaro hamjamiyatning va global moliyaviy-iqtisodiy bozorning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi.
Buning tasdig'ini tashqi dunyo bilan aloqalarimiz tobora kengayib borayotganida, taraqqiy topgan yetakchi davlatlar ko'magida iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish, modernizatsiya qihsh, texnik va texnologik qayta jihozlash bo'yicha dasturlarning amalga oshirilayotganligida, O'zbekistonning xalqaro savdo tizimiga integratsiyalashuvida, mahsu­lot va tovarlar importi va eksportining o'sib borishida va boshqa misollar- da yaqqol ko'rishimiz mumkin. Shu bois global moliyaviy inqiroz va birinchi navbatda uning oqibatlari iqtisodiyotimizning rivojlanishi va samaradorlik holatlariga ta'sir etayotganidan ko'z yumib bo'lmaydi»¹.
Biroq, o'z o'rnida ta'kidlash lozimki, moliyaviy inqirozning respub- Jikamiz iqtisodiyotiga ta'siri boshqa rivojlangan va ayrim qo'shni davlat- lardagiga qaraganda mazmunan farq qiladi. .Agar boshqa mamlakatlarda bu jarayonlar bevosita moliya tizimining izdan chiqishi va ishlab chiqarish hajmlarining keskin qisqarib ketishi, ko'plab yirik korxonalarning yopilishi orqali namoyon boisa, O'zbekistonda inqirozning iqtisodiyotga ta'siri jahon xomashyo bozorlarida eksport mahsulotlariga talabning susayishi tufayli narxlaming keskin pasayishi hamda buning oqibatida eksport daromadlarining sezilarli kamayishi, asosiy savdo hamkorlar xarid qobiliyatining pasayishi natijasida tashqi savdo aylanmasining qisqa­rishi orqah namoyon bo'ladi. ■»■
«Jahon bozorida talabning pasayib borishi oqibatida O'zbekiston eksport qiladigan qimmatbaho va rangli metallar , paxta, uran, neft mah­sulotlari, mineral o'g'itlar va boshqa mahsulotlarning narxi tushib bor­moqda. Bu esa, o'z navbatida, xo'jalik yurituvchi subyektlarva investor- laming eksportdan oladigan tushumlari kamayishiga olib keladi. Ular- ning foyda ko'rishiga va ishlab chiqarish rentabelligiga, oxir-oqibatda esa makroiqtisodiy ko'rsatkichlarimizning o'sish sur'atlari va iqtiso- diyotimizning boshqa tomonlariga salbiy ta'sir etadi)/. Shu bilan birga, bugungi kunda ko'plab yetakchi olim va mutaxassislarimiz tomonidan iqtisodiyotimizda moliyaviy inqirozning salbiy oqibatlari ta'sirini pasay- tiradigan omillar mavjudligi ta'kidlanmoqda. Ba'zi mutaxassislarning fikricha, «hozirgi inqiroz ehtimol tutilayotgan salbiy ta'sirlardan tashqari biz uchun ijobiy ta'sirlarga ham ega bo'lishi, yangi imkoniyatlarni vu­judga keltirishi mumkin. AQSH va yevropadagi investorlar aksiyalardan bosh tortib, o'z aktivlarini bo'shatmoqdalar. Mohiyatiga ko'ra, qay- tadan qandaydir ishga jalb etihshi zamr bo'lgan resurslarni bo'shatish jarayoni bormoqda. Demak, yangi bozorlarni, yangi imkoniyatlami izlash boshlanadi. Investorlar kapital kiritishning muqobil yoilarini qidiradilar. G'arb bozorlari turg'unlikka yuz tutgan chog'da rivojla- nayotgan mamlakatlar bozorlari o'sishning ijobiy dinamikasini ko'rsatadi. Shunday mulohazalardan kelib chiqqan holda, ko'plab investorlar O'zbekiston bozoriga e'tibor qaratishlari ehtimoldan xoli emas»¹. Shu­ningdek, jahon moliyaviy inqirozining O'zbekistonga ta'sirining jid­diy bo'lmaganligini qo'yidagi omillar bilan izohlash mumkin:

• 
  ma'muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor iqtisodiyotiga o'tishning bosqichma-bosqich amalga oshirish yoiining tanlanganligi;
  
• 
  davlat bosh islohotchi sifatida mas'uliyatni o'z zimmasiga olishi zamrligining aniq belgilab olinganligi;
  
• 
  O'zbekistonda moliyaviy-iqtisodiy, budjet, bank-kredit tizimi, shu­ningdek, iqtisodiyotning real sektori korxonalari va tarmoqlarining bar­qaror hamda uzluksiz ishlashini ta'minlash uchun yetarli darajada mus- tahkam zaxiralar yaratilganligi va zarur resurslar bazasining mavjudligi;
  
• 
  oqilona tashqi qarz siyosati olib borilganligi;
  
• 
  aholining ish haqi va daromadlarini izchil va oldindan oshirib borish hamda iste'mol bozorida narxlar indeksining asossiz tarzda o'sishining oldini olishga doir chora-tadbirlarning izchillik bilan amalga oshirilganligi;
  

davlatning moliyaviy-iqtisodiy va bank tizimlarining nechogiiq barqaror va ishonchli ekani, ularning himoya mexanizmlari qanchalik kuchliligi bilan izohlanadi

-v ^miiznmg xalqaro kredit-

dastlabki holatiga qaytib kelgunga qadar o'tgan davr tushuniladi. Iqti­sodiyotning rivojlanishidagi harakati bir sikl bilan to'xtab qolmaydi, balki u to'xtovsiz toiqinsimon harakat sifatida davom etadi.

2. 
   Iqtisodiy sikl maxsus fazalar orqali amalga oshadi. Har bir faza iqtisodiy rivojlanishdagi muayyan pallani ifodalab, o'ziga xos xusu- siyatlarga ega bo'ladi. Odatda iqtisodiy siklning inqiroz, turg'unlik, jon­lanish, yuksalish fazalari ajratib ko'rsatiladi. Ana shu fazalarning har biri rivojlanishi jaryonida navbatdagi fazaga o'tish uchun sharoit yuzaga keladi.
   
3. 
   Iqtisodiy sikllarni tashqi omillarning mavjudligi bilan tushun- tiruvchi nazariyani eksternal nazariya deb atash qabul qilingan.
   

2. 
   Internal nazariya iqtisodiy sikllarni iqtisodiy tizimning o'ziga xos ichki omillari tug'diradi deb hisobiaydi va quyidagi omillarni ajratib ko'rsatadi: asosiy kapitalning jismoniy xizmat muddati; shaxsiy iste'molning o'zgarishi (qisqarishi yoki kengayishi); investitsiyalar, ya'ni ishlab chiqarishni kengaytirish, uni yangilash va yangi ish joylarini vujudga keltirishga yo'naltiriladigan mablag'lar hajmi; ishlab chiqarish, talab va takliflar hajmiga ta'sir ko'rsatishga qaratilgan davlat iqtisodiy siyosatining o'zgarishi.
   
3. 
   Iqtisodiyotning siklli rivojlanishi sabablarini izohlashda shuningdek, sof monetar nazariya, nomonetar nazariya, yetarlicha iste'mol qil­maslik nazariyasi, jamg'arish nazariyasi, psixologik nazariya kabilar ham ilgari suriladi.
   
4. 
   Hozirgi zamon iqtisodiy fanida iqtisodiy siklning 1380 dan ortiq turlari mavjudligi ta'kidlanadi. Ularning ko'pchilik iqtisodchilar to­monidan tan olingan eng asosiy turlari sifatida Kitchin, Juglar, Kuznets, Kondratev sikllarini keltirish mumkin.
   
5. 
   Iqtisodiy inqiroz, deb ishlab chiqarish hajmining keskin tushib ketishiga aytiladi. Inqirozlar turli-tuman tarzda ro'y bersada, ularni umumiy, o'xshash tomonlarini nazarda tutib, quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: xo'jalik tizimida muvozanatning buzilishi miqyosiga ko'ra umumiy hamda ayrim sohalarda yuz beradigan inqirozlar; iqtisodiyotda muvozanatning buzilisliini muntazam yoki aksincha tarzda yuz berishiga ko'ra davriy, orahq, nomuntazam inqirozlar; takror ishlab chiqarish nisbatlarining buzilishi tavsi.figa ko'ra ortiqcha ishlab chiqarish va taqchil ishlab chiqarish inqirozlari.
   
6. 
   2008-yilda dastlab, AQSH ipoteka bozorlarida namoyon bo'lgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi yetarlicha to'lov layoqatiga ega bo'lmagan, qarzlarni qaytarish qobiliyati shubhali bo'lgan qarzdor- larga ipoteka kreditlari berish amaliyotining jadallashuvi natijasida ro'y berdi.
   
7. 
   Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining asosiy sabablari bo'lib rivoj­langan mamlakatlarda iqtisodiyotni haddan ziyod ortiqcha erkiniashti­rish siyosati, ya'ni «o'z-o'zini boshqaruvchi bozor» g'oyasini ilgari surish orqali davlatning milliy iqtisodiyotga va xususan moliyaviy bozor- larga aralashuvining cheklanganligi; moliyaviy resurslar bilan real ishlab chiqarish hajmi o'rtasidagi mutanosiblikning keskin buzilishi; noratsio- nal pul-kredit siyosatining, hamda qayta moliyalash stavkasining su- mnkali ravishda past darajada ushlab turilishi natijasida qarzga yashash- ning odatga va kundalik holatga aylanishi; moliyaviy institutlarning maj- buriyatlari bilan ustav mablagiari o'rtasidagi mutanosiblikning keskin buzilishi; qimmatli qog'ozlar bo'yicha reyting tashkilotlari tomonidan soxta xulosalar berihshi va boshqalar hisoblanadi.
   
8. 
   Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining respublikamiz iqtiso­diyotiga ta'siri boshqa rivojlangan va ayrim qo'shni davlatlardagiga qa­raganda mazmunan farq qiladi. Agar boshqa mamlakatiarda bu jarayon- lar bevosita moliya tizimining izdan chiqishi va ishlab chiqarish hajrn- larining keskin qisqarib ketishi, ko'plab yirik korxonalarning yopilishi orqali namoyon boisa, O'zbekistonda inqirozning iqtisodiyotga ta'siri jahon xomashyo bozorlarida eksport mahsulotlariga talabning susayishi tufayli narxlaming keskin pasayishi hamda buning oqibatida eksport daromadlarining sezilarli kamayishi, asosiy savdo hamkorlar xarid qobiliyatining pasayishi natijasida tashqi savdo aylanmasining qisqa­rishi orqali namoyon bo'ladi.
   
9. 
   Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining O'zbekistonga ta'sirining jiddiy boimaganligi quyidagi yumshatuvchi omillarning mavjudligi bi­lan izohlanadi: ma'muriy-buyruqbozlik tizimidan bozor iqtisodiyotiga o'tishning bosqichma-bosqich amalga oshirish yo'hning tanlanganligi; davlat bosh islohotchi sifatida mas'uhyatni o'z zimmasiga ohshi zarur- hgining aniq belgilab olinganligi; O'zbekistonda moliyaviy-iqtisodiy, budjet, bank-kredit tizimi, shuningdek, iqtisodiyotning real sektori korxonalari va tarmoqlarining barqaror hamda uzluksiz ishlashini ta'minlash uchun yetarli darajada mustahkam zaxiralar yaratilganligi va zamr resurslar bazasining mavjudligi; oqilona tashqi qarz siyosati olib borilganligi; aholining ish haqi va daromadlarini izchil va oldindan oshirib borish hamda iste'mol bozorida narxlar indeksining asossiz tarzda o'sishining oldini olishga doir chora-tadbirlaming izchillik bilan amalga oshirilganligi; davlatning moliyaviy-iqtisodiy va bank tizimlarining nechogiiq barqaror va ishonchli ekanligi, ularning himoya mexanizm- laijning qanchalik kuchliligi.
   

1. 
   Makroiqtisodiy barqarorlik nima? Unga erishishning qanday yo'llari mavjud?
   
2. 
   Iqtisodiy inqirozlar mohiyati nimada ifodalanadi?
   
3. 
   Iqtisodiy sikl bo'yicha qanday nazariyalar mavjud? Ekstemal va internal nazariyalarning farqi nimada?
   
4. 
   Iqtisodiy siklning ta'rifini bering va uning har bir fazasining o'ziga xos belgilarini ko'rsating.
   
5. 
   Iqtisodiy sikllarning asosiy turlariga tavsif bering va muhim belgi- larini ko'rsating.
   
6. 
   Iqtisodiy siklning oqibatlarini baholang.
   
7. 
   Inqirozlarning umumiy jihatlariga ko'ra qanday guruhlarga ajratish mumkin?
   
8. 
   Tarkibiy inqirozlarni tushuntiring. siklli tebranishlar vujudga keli- shining sabablarini ko'rsating.
   
9. 
   Agrar inqirozlarning xususiyatlarini bayon qiling.
   
10. 
    Ortiqcha va taqchil ishlab chiqarish inqirozlarining kehb chiqish sabablarini ko'rsating va o'zaro taqqoslang. Ushbu inqirozlarni bartaraf etish chora-tadbirlaridagi farqlarni bayon eting.
    
11. 
    2008-yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi vujud­ga kelishining asosiy sabablarini tushuntirib bering.
    
12. 
    Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining mazmuni va koiamlari to'g'risida jahonning yetakchi ekspert va tahlil markazlari tomonidan qanday xulosalar chiqarildi?
    
13. 
    Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining rivojlangan mamlakat- larga ta'sir yo'nalishlari va darajasini tavsiflang.
    
14. 
    Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining O'zbekiston iqtiso­diyotiga ta'siri nimalarda namoyon bo'ldi? Uning ta'sir oqibatlarini yum- shatuvchi omillarni izohlab bering.