Sh. Rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti inson resurslarini boshqarish fakulteti tarmoqlar iqtisodiyoti kafedrasi

6-МАъРУЗА. ИҚТИСОДИЁТНИ РИВОЖЛАНТИРИШДА ТРАНСПОРТ МАЖМУИ

6.1. Транспорт комуникатсиясининг структураси
Темир йўл транспортининг иққтисодиётда тутган ўрни.
Халқ хўжалигида темир йўл транспортининг йўловчилар ғамда юк ташишда салмоғи катта. Республика темир йўлида бу транспорт тури МДҒ доирасида қўшни давлатлар билан иқтисодий алоқаларни амалга оширишда муҳғим ўрин тутади. Ўзбекистон 1972 йилда қурилган қўнғирот-Бейнов магистрали қозоғистон орқали Россиянинг Марказий, Жанубий Урал минтақаларига туташган. Ховас-Арис магистрали ғам мамлакатни қозоғистон орқали Россиянинг Сибир, Узоқ Шарқ минтақалари билан, Тошкент-Туркманбоши йўли Туркманистон билан боғлайди, Навоий – Нукус йўли қозоғистон орқали Россияни боғлайди.
1995 йилда республикада халқ хўжалигига тегишли темир йўлларнинг узунлиги 6,6 минг км, шу жумладан, умумий фойдаланадиган қисмининг узунлиги 3,5 минг км ортиқ, асосан саноат корхоналарига тортилган (умумий фойдаланилмайдиган) темир йўлларнинг узунлиги 3,1 минг км.ни ташкил этди.
Ўзбекистонда дастлабки темир йўл 1886-88 йилларда Фароб стансиясидан Самарқандгача ётқизилган (Красноводск-Чоржўй темир йўлининг давоми). Бу темир йўл 1895-97 йилларда қўқонгача, 1899 йилда Тошкентгача этқазилди. 1906 йилда Тошкент-Оренбург темир йўли ишга туширилди.
1994 йил ноябрда Ўзбекистон Республикасида жойлашган темир йўл кохоналари ва муассасалари негизида «Ўзбекистон темир йўллари» давлат-аксиядорлик компанияси ташкил этилди. Ўзбекистон Республикаси мамлакат мустақиллиги ва иқтисодиёти учун улкан ағамиятга эга бўлган, Хитой, Корея, Япония, эрон, Туркия ва /арбий эвропанинг жануби билан туташтирадиган Трансосиё магистрали (Истанбул-Тошкент-Олмаото-Пёкин) қурилишида ғиссабой иштирок этмоқда. Бу магистралнинг Тажан-Сарахс ва эронда Сарахс-Машғад қисмлари қурилиб фойдаланишга топширилди (1996й. 13 май) ва йўлда поездлар қатнови бошланди. Республика қурувчилари узунлиги 133 км бўлган Тожан-Сарахс йўлини қуришда фаол қатнашди. Ўзбекистон темир йўли келажакда бу катта йўлнинг марказий бўғини бўлиб қолади. Бу йўлдан Бухора-Бейнов орқали эвропага, Тажан-Сарахс орқали Яқин Шарқ мамлакатларига чиқиш мумкин. Республика темир йўл транспортини ривожлантириш истиқболларининг Иқтисодий Ғамкорлик Ташкилоти мамлакатлари (Ерон, Туркия, Покистон, Марказий Осиё давлатлари Афғонистон, Озарбайжон) ўртасидаги Кватта режасида белгиланган вазифалар бўйича ғамкорлик йўналишлари ғам ишлаб чиқилмоқда.
«Ўзбекистон темир йўллари» 50 мингдан ортиқ турли типдаги юк вагони ва Германияда тайёрланган рефрежераторларга, 1450 йўловчи ташиладиган вагонга эга. Компаниянинг темир йўлдан фойдаланишга масъул бўлган Тошкент, Фарғона, Бухоро, Орол бўйи, қарши темир йўл бўлимлари бор. 2001 йил умумий фойдаланиладиган темир йўл транспортида 66,2 млн.т юк ташилди. 20 тоннали контейнерлар билан юк ташиш республикадаги 12 стансияда (Шумилов, Жиззах, қақар, Марғилон, Андижон, Раустон, Улуғбек, Тинчлик, Бухоро-2, қарши, Ургенч)да амалга оширилади, келажакда Нукус темир йўл стансияси шулар жумласига киради.
Ташиладиган юкларнинг асосий қисмини қурилиш материаллари (умумий ташиладиган юк ғажмининг 21%и), пахта толаси (3%), нефт ва нефт мағсулотлари (35%), ғалла, семент, кимёвий мағсулотлар ва минерал ўғитлар, кўмир, сабзавот ва бошқа халқ хўжалиги юклари ташкил этади. Юк ташишда тепловозлар, йўловчилар ташишда тепловоз ва электропоездлар хизмат кўрсатади. 2001 йил темир йўл транспортида 18,4 млн. йўловчи ташилди. Йўловчиларга хизмат кўрсатишда, айниқса шағарлар атрофидаги қатновларда электропоезлардан тобора камроқ фойдаланилмоқда.