Sh. Rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti inson resurslarini boshqarish fakulteti tarmoqlar iqtisodiyoti kafedrasi

Kafedra mudiri dots. A.N.Nizamov

Fan oʻquv-uslubiy majmuasi Sh.Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti Inson resurslarini boshqarish fakultetining 2022 yil “___”___________dagi 1-sonli kengashida muhokama etilgan va foydalanishga tavsiya qilingan.

Fakultet dekani dots. Sh.Djurakulov
OʻQUV USLUBIY MAJMUA
MUNDARIJASI

Davlatning ijtimoiy siyosati 11
Aholini ish bilan bandligi va ishsizlik muammolari 11
2-semestr 11
Milliy iqtisodiyotda makroiqtisodiy siyosat 11
Mintaqaviy iqtisodiyotning asosiy muammolari 11
Jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashish yo‘llari 11
O‘zbekistonning Rossiya va Ukraina bilan iqtisodiy aloqalari 11
O‘zbekistonning AQSh va Yevropa davlatlari bilan iqtisodiy aloqalari 12
O‘zbekistonning Xalqaro savdo va boshqa moliyaviy institutlar bilan iqtisodiy aloqalari 12
Xizmatlar sohasi iqtisodiyoti 12
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik iqtisodiyotning asosi sifatida 12
Markaziy Osiyo mustaqil davlatlari transformatsiyasi 12
Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyoti 12
O‘zbekistonning xalqaro valyuta uyushmalari bilan aloqalari 12
Milliy iqtisodiyotning valyuta almashuv siyosatidagi o‘rni 12
Jahon iqtisodiyotida milliy iqtisodiyotning ahamiyati 12
Mamlakat tashqi savdosini rivojlantirish va tartibga solish 12
Jahon xo’jaligi va to’lov balansi 12
2-semestr 22
16-Mavzu: Milliy iqtisodiyotda makroiqtisodiy siyosat 22
17-Mavzu: Mintaqaviy iqtisodiyotning asosiy muammolari 22
18-Mavzu: Jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashish yo‘llari 22
19-Mavzu: O‘zbekistonning Rossiya va Ukraina bilan iqtisodiy aloqalari 22
20-Mavzu: O‘zbekistonning AQSh va Yevropa davlatlari bilan iqtisodiy aloqalari 22
21-Mavzu: O‘zbekistonning Xalqaro savdo va boshqa moliyaviy institutlar bilan iqtisodiy aloqalari 22
22-Mavzu: Xizmatlar sohasi iqtisodiyoti 22
23-Mavzu: Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik iqtisodiyotning asosi sifatida 22
24-Mavzu: Markaziy Osiyo mustaqil davlatlari transformatsiyasi 22
25-Mavzu: Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyoti 22
26-Mavzu: O‘zbekistonning xalqaro valyuta uyushmalari bilan aloqalari 22
27-Mavzu: Milliy iqtisodiyotning valyuta almashuv siyosatidagi o‘rni 22
28-Mavzu: Jahon iqtisodiyotida milliy iqtisodiyotning ahamiyati 22
29-Mavzu: Mamlakat tashqi savdosini rivojlantirish va tartibga solish 22
30-Mavzu: Jahon xo’jaligi va to’lov balansi 22
Иқтисодий ислоҳотларнинг асосий мақсади барқарор иқтисодий ўсишга эришишдир. Бу мақсадга эришмай туриб, аҳоли турмуш даражасини ошириш, ижтимоий муаммоларни эчиш, мамлакатнинг жаҳон ҳамжамиятидаги иқтисодий ва сиёсий мавқеини мустаҳкамлаш мумкин эмас. Бозор иқтисодиётига ўтаётган барча мамлакатлар қаторида Ўзбекистон ҳам барқарор иқтисодий ўсишга эришишни иқтисодий ислоҳотларнинг асосий мақсади қилиб белгилаб олди. 35
Иқтисодиётимизда макроиқтисодий барқарорликни таъминлаш, инфлясия даражасини сезиларли равишда пасайтириш ҳамда қатъи молия ва кредит сиёсатини ўтказиш биз учун ғоят муҳим аҳамиятга эга. Умуман олганда, макроиқтисодий барқарорликнинг ўсиши меҳнатга яроқли аҳолининг иш билан юқори даражада бандлиги, тўлов балансининг қониқарли аҳволда эканлиги ва миллий валютанинг ташқи бозорлардаги барқарорлиги сингари кўрсаткичларда акс этади. Бу кўрсаткичларни бақаролаштиришга вазмин монетар-фискал сиёсат, нарх ва иш ҳақи ҳамда ташқи иқтисодий сиёсат юритиш билан эришиш мумкин. 36
Мустақиллигимизнинг ўтган даври мобайнида Ўзбекистон ҳукумати макроиқтисодий барқарорликни таъминлаш, аҳоли турмуш даражасини ошириш, бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш, тадбиркорликни ҳар тамонлама қўллаб-қувватлаш, кичик ва ўрта бизнесни ривожлантиришга қаратилган оқилона сиёсат олиб борди. Ўз навбатида, мамлакатимизда аграр, мулкий муносабатлар, молия-кредит, ташқи иқтисодий алоқалар, нарх-наво ва ижтимоий соҳаларда ислоҳотлар амалга оширилмоқда. 36
Ана шундай пухта ўйланган иқтисодий ислоҳотлар ва макроиқтисодий барқарорлаштириш сиёсати ўз самарасини бермоқда. 1995-2001 йиллар давомида мамлакатимизда реал ЯИМ нинг ўсиш суръатлари –0,9%ни ташкил этди. Бу ўсиш иқтисодиётнинг барча соҳаларида ривожланиш туфайли юз берди. қишлоқ хўжалик маҳсулотлари этиштириш ҳажми, 1996 йилни ҳисобга олмаганда, узлуксиз ўсиб борди. Энг юқори ўсиш саноат соҳасида (108,1%) кузатилди (2-жадвал). Аҳоли реал дапромадлари 16,9%га ортди. Кичик ва ўрта бизнеснинг ялпи ички маҳсулотдаги ҳиссаси якка тартбдаги тадбирколарни қўшганда ҳам 2001 йилда 33,8 %ни ташкил этди. Ойлик инфлясия даражасини 26,6%гача камайтиришга эришилди. 36
Иқтисодиётни барқарорлаштиришда пул-кредит сиёсати асосий ўринни эгаллайди. Мамлакатимизда пул-кредит сиёсатида ҳам ижобий ўзгаришлар юз берди. Нақд пул эмиссияси даражаси 2001йил якунлари кўра, 9% ўрнига 6,5%ни ташкил этди. Пулнинг айланиш суръатлари тезлашди. Натижада, пул массасининг ўсиши ЯИМга нисбатан 2000 йилда 17,1% ни ташкил этган бўлса, 2001 йилда бу кўрсаткич 16,4%гача қисқарди. Ўтиш иқтисодиёти даврида қатъи пул-кредит сиёсати юритиш тавсия этилади. Бироқ жаҳон тажрибасидан маълумки, қатъи пул-кредит сиёсати инфлясия даражасини камайтиришга ижобий таъсир этиш билан бирга, бошқа соҳаларга салбий таъсир кўрсатиши мумкин. 36
Мамлакатимизда кейинги йилларда амалга оширилаётган солиқ-бюджет сиёсати иқтисодиётни барқарорлаштиришга, солиқ тизимини такомиллаштиришга йўналтирилди. Республикада бозор муносабатлари ривожланиши давомида давлат бюджетини шакллантиришга бўлган ёндашувлар ҳам ўзгарди. Мамлакатимизда солиқ-бюджет сиёсатини пул-кредит сиёсати билан мувофиқлаштириб олиб бориш ҳамда солиқ тўловчилар сони кўпайганлиги ва бюджет маблағлари устидан назорат кучайганлиги натижасида давлат бюджети камомадини 1995-1999 йилларда ЯИМ га нисбатан 2,5 –1,7%, 2000-2001 йилларда 1,0% атрофида назорат қилишга эришилди. 36
Ишлаб чиқариш тармоқлари, корхоналар зиммасига тушаётган солиқ оғирлиги йилдан-йилга камайиб бораётганлиги ишлаб чиқариш ривожланишида муҳим омил бўлмоқда. Бироқ мамлакатимизда солиқ тизими асосан фискал функсиясида намаён бўлмоқда ва унинг рағбатлантирувчилик функсияси этарлича ишга туширилмаган. Агарда солиқ сиёсатидан оқилона фойдаланилса, инфлясия ва иқтисоднинг пасайиб кетишига зарур таъсир кўрсатиш мумкин. Аҳолидан олинадиган солиқлар қисқартирилса, у ҳолда истеъмолчилар харажатлари кўпаяди, корхоналар даромадидан олинадиган солиқларни кўпайтириш эса инвеститсиялар ўсишига олиб келади. 36
Мамлакатимиз иқтисодий ва сиёсий мустақиллигининг ўтган даврларида ташқи иқтисодий фаолият соҳасида ҳам ижобий ўзгаришлар юз берди. Ташқи иқтисодий фаолиятни ислоҳ қилишда, биринчи галдаги вазифа, соҳани эркинлаштириш бўлди. Республикамизда олиб борилаётган қатъи пул-кредит ва валюта сиёсати, жумладан, миллий валютамизнинг жорий оператсиялар бўйича эркин айирбошланишини таъминлаш мақсадида ҳукумат тамонидан босқичма-босқич олиб борилаётган валюта сиёсати натижасида 2001 йилда ҳам мамлакат тўлов балансининг барқаролиги сақлаб қолинди ва ташқи савдо оператсияларида ижобий салдога эришилди (3-жадвал) 36
3-жадвалдан кўриниб тўрганидек, 1997-2001 йилларда олдинги йиллардагига нисбатан экспорт тушумлари камайганлиги кузатилди. Бунинг асосий сабаби, Шарқий Осиё ва Россияда содир бўлган иқтисодий инқирознинг таъсири ва дунё бозорида асосий экспорт маҳсулотларимиз бўлган пахта хом ашёси, олтин ва ҳоқазоларга нархларнинг пасайишидир. Импорт товарлари нархи пасайиши ва мамлакатда импорт ўрнини қоплайдиган товарлар ишлаб чиқаришнинг кўпайганлиги 1997-2001 йилларда импортнинг камайишига сабаб бўлди. 37
Ташқи иқтисодий алоқаларни янада ривожлантириш мақсадида экспортга йўналтирилган ва импорт ўрнини босадиган маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи корхоналарга қўшимча имтиёзлар бериш орқали чет эл сармоялари билан ҳамкорликда ишлайдиган корхоналарни кўпайтириш мамлакатимиз имкониятларини янада кенгайтиради. Мамлакатимизда меҳнат ресурслари, хом ашё базаси этарлилиги иқтисодиётда бақарорликка эришишда муҳим манба ҳисобланади. 37
Макроиқтисодий барқарорликка эришишда иқтисодий сиёсат воситаларидан алоҳида-алоҳида эмас, балки умумлаштирилган ҳолда фойдаланиш лозим. Келгусида иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш ва эркинлаштириш мақсадида иқтисдиётда макроиқтисодий бақарорликни таъминлаш, инфлясия даражасини пасайтириш, қатъи пул-кредит ва солиқ-бюджет сиёсатини ўтказиш зарур. Хусусийлаштириш объектларига хорижий сармояларни кенг миқёсда жалб қилиш асосида қўшимча ишчи ўринларини барпо этиш, мамлакатимизда йилдан-йилга ўсиб бораётган меҳнат ресурсларини иш билан таъминлашга имкон яратади. Ташқи иқтисодий алоқалрни эркинлаштриш мақсадида, божхона тўловларини янада энгиллаштириш, экспортбоп товарлар ишлаб чиқариш кўламини кенгайтириш, валюта курсини бирхиллаштириш самарали натижалар беради. Иқтисодий сиёсат воситаларидан оқилона фойдаланиш натижасида макроиқтисодий барқарорликка эришиш ва халқ фаровонлигини оширишда асосий омил бўлади. 37
Газ саноати - ёқилғи энергетика мажмуасининг энг ривожланган тармоғи. Унинг республикада қазиб олинаётган ёқилғи балансидаги ҳиссаси 87,2% ни ташкил этади. Нефт билан йўлдош тарзда учрайдиган табиий газни қазиб олиш иккинчи жаҳон урушидан олдинги йиллардан бошланган. Нефт газидан саноат мақсадларида фойдаланиш учун 15 км узунликдаги биринчи газопровод «Андижонсаноат» - Андижон шаҳри ўртасида қурилган. Газни алоҳида саноат усулида чиқариб олиш ўтган асрнинг 50-60 - йилларида бошланди. Газ қазиб олиш саноати жойлашган асосий туманлар – Бухоро ва қашқадарё, шунингдек, Фарғона, Сурхондарё вилоятлари ҳамда қорақалпоғистон Республикасидир. 44
Машинасозлик саноати. Ўзбекистонда машинасозлик саноатининг дастлабки корхоналари ХХ-аср бошларида вужудга келди. Дастлабки пайтларда Ўзбекистонда металга ишлов бериш саноати асосан 14 та кичик таъмирлаш устахоналаридан иборат эди. Уларда темир йўл, пахта тозолаш ва ёғ заводларининг таъмирлаш ишлари бажариларди. 45
O‘zbekiston va Rossiya: strategik sheriklik va itifoqchilikni yangi tendensiyalari 131

Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………….432