Sh. N. Fayzimatov

 

---

84 
2.5 Avtomatik liniyalarning turlari. 
Butun mashinasozlikni darajasi, unda qo’llanilayotgan metall kesish 
dastgohlarining rivojlanganlik darajasiga bog’liq. Metallkesish dastgohlarini 
avtomatlashtirishni tarixiy rivojlanish tendensiyasi, umuman mashinasozlikni 
avtomatlashtirishni rivojlanishini belgidaydi. 
Bunda shuni ta’kidlash zarurki avtomatlashtirishni rivojlanishida bir xil 
ko’rsatgichlar yaxshilansa (eng avalo hizmat ko’rsatadigan ishchilar soni ozayishi 
va unumdorlikni oshishi) boshqa ko’rsatgichlar, universalligi va moslanuvchanligi 
kamayadi va qiymati oshadi. 
«Qo’lda» 
boshqariladigan 
dastgohlar, 
universal, 
maxsus 
va 
maxsuslashtirilgan avtomat va yarim avtomatlar. Quyida avtomatlashtirishni, 
dastgohlar guruhlarini avtomatlashtirilganlik darajasiga ko’ra ularni o’ziga xos 
hususiyatlari va qo’llashga moyilligini ko’rib chiqamiz. 
I guruh. Qo’lda boshqariladigan dastgohlar. 
Bunday dastgohlarni yuqori universalligi va moslanuvchanligi, ularni 
yuqori unumdorlik talab etilmaydigan donalab va mayda seriyalab ishlab 
chiqarishda qo’llaniladi. Shuningdek, hizmat muddatini ozligi uchun, o’zini 
oqlaydigan yuqori unumdorligi, qimmatbaxo maxsus dastgohlar o’rniga, yalpi tez 
almashinishi mumkin bo’lgan (priborsozlik, samolyosozlik) ishlab chiqarishda 
universal qo’lda boshqariladigan va raqamli dasturda boshqariladigan dastgohlar 
qo’llaniladi. 
Moslanuvchan aloqali liniyalarda har qaysi texnologik uskuna yoki 
uskunalar guruhi o’rtasida magazinto’plagich bo’ladi. Natijada detal bir uskunada 
ishlov berilgandan keyin avval to’plagichga uzatiladi, bu to’plagichda avvaldan 
turgan detal esa navbatdagi uskunaga uzatiladi. Mazkur holatda liniyadagi biror 
texnologik uskuna to’xtab qolsa, liniya’ning ishga yaroqdi qismi to’plagichlardagi 
detallar hisobiga ishni davom ettira beradi. Lekin to’plagichlar qo’llanilganda 
avtomatik liniyalar murakkablashadi. 
Avtomatik liniyalar ishlov beriladigan detallarni tashish usuliga qarab 
yo’ldoshli va yo’ldoshsiz bo’ladi. Yo’ldoshli liniyalar tashish yoki ish 

---

85 
pozitsiyalarida moslamalarga mahkamlash uchun noqulay bo’lgan murakkab 
shaklli detallarga ishlov berishda qo’llaniladi. Yo’ldoshlar bilan jihozlangan 
avtomatik liniyalar detallarni texnologik uskunaning bajaruvchi organlariga 
nisbatan puxta va aniq vaziyatda o’rnatishni ta’minlaydi. Ayni vaqtda 
yo’ldoshlarni detalni qabul qilish joyiga qaytaruvchi transport (tashish) qurilmalari 
avtomatik liniyalarni murakkablashtiradi va ularning narxini oshiradi. 
Avtomatik liniyalar tashish qurilmalarining texnologik uskunaning ish 
zonasiga nisbatan joylashishiga qarab ochiq va berk bo’ladi. Ochiq liniyalarda 
tashish qurilmalari texnologik uskunalarning barcha ish zonalaridan o’tadi, berk 
liniyalarda esa ish zonalaridan tashqarida o’tadi. Berk liniyalarda ishlov 
beriladigan detallar uskunaning ish zonasiga alohida-alohida tashish qurilmalari 
yordamida tashib keltiriladi. 
Ochiq avtomatik liniyalar berk liniyalarga nisbatan oddiy to’zi lgan. Lekin 
ochiq liniyalar, odatda, uzunroq bo’ladi, chunki ularda detallarning bir yoki ikki 
tomoniga ishlov beradigan birpozitsiyali agregat dastgohlar (berk liniyalardagi 
ko’ppozitsiyali 
dastgohlar 
o’rniga) 
ishlatiladi. 
Ochiq 
transportyordan 
foydalanganda agregat dastgohlarning ish zonalarini bir sathda joylashtirish xam 
zarur bo’ladi, bu esa dastgohlarni murakkablashtiradi va ularni o’rnatish hamda 
geometrik aniqligini tekshirishni qiyinlashtiradi. Bundan tashqari, bunday 
avtomatik liniyalarda korpus detallarga ko’ptomonlama ishlov berishda 
to’ntargichlar talab etiladi, natijada tashish sistemasi murakkablashadi va liniya 
uzunlashadi. Ko’rsatilgan kamchiliklar detallarni tashish uchun portal robotlar 
bilan jihozlangan berk avtomatik liniyalarda bartaraf etiladi. 
Har qaysi pozitsiyada bir vaqtda ishlov beriladigan bir xil detallar soniga 
qarab bir va ko’poqimli liniyalar bo’ladi, turli detallar soniga qarab esabirva 
ko’ppredmetli liniyalar bo’ladi. 
Avtomatik liniyalar qayta sozlash imkoniyatining mavjudligiga qarab qayta 
sozlanmaydigan va qayta sozlanadigan yoki moslanuvchan liniyalar deyiladi. 
Moslanuvchan liniyalar ikki turli bo’ladi: 

---

86 
1)
ilgaridan topshiriqda ko’rsatilgan, o’lchamlari va ishlov berish texnologiyasi 
bir xil bo’lgan detallar guruhiga ishlov berishga qayta sozlanadigan liniyalar; 
2)
to’zi lishi va ishlov berish texnologiyasi avvaldan ma’lum bo’lmagan yangi 
detallarga ishlov berishga qayta sozlanadigan liniyalar. Bunday liniyalar 
texnologik uskunalarning ayrim qismlarini, tashish va Yuklash qurilmalarini, 
kesish asboblarini rostlash yoki almashtirish yo’li bilan qayta sozlanadi.