Sh. N. Fayzimatov

 
2.4 Avtomatlashtirish bosqichlari. 
Avtomatning avtomatik ishlashi uchun ishchi va salt yurishalarni boshqarish 
mexanizmlari bo’lishi va ular ma’lum dastur asosida ketma-ket ishlashini 
ta’minlanishi zarur.
2.2-rasmda avtomatning taxminiy struktura sxemasi ko’rsatilgan. Sxemadan 
ko’rinib turibdiki, mexanizmlar majmuini, o’z navbatida, har biri ish siklining 
ma’lum operatsiyasini bajaradigan bir qancha mexanizmlarga bo’lish mumkin. 
Ma’lum vazifani bajaradigan mexanizmlarning soni va vazifasi avtomatning 
texnologik vazifasi hamda ish sxemasi bilan belgilanadi. 
Hamma mexanizmlarning ish davri taqsimlash vali va kulachoklar sistemasi 
orqali mexaniq tarzda boshqarib turiladi. 
Birinchi bosqichda avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishning oliy formasi – 
yarimavtomatlar va avtomatlardan to’zi lgan potok liniyalar. Bunda odam 
mashinani sozlaydi, texnologik jarayon to’g’ri ketayotganligini tekshirib turadi va 
Yuz bergan kamchiliklarni tuzatadi (asbobni almashtiradi, mashina mexanizmlarini 
rostlaydi va xokazo).

---

77 
2.3-rasm. Avtomatning struktura sxemasi. 
Shunday qilib, birinchi bosqichda texnologik jarayon avtomatlashtiriladi, 
avtomatlashtirish esa, odatda, ishning operatsiyalarinigina qamrab oladi. 
Texnologik jarayonlarning mexanizasiyalashtirilishi va avtomatlashtirilishi 
to’liq (bunda qo’l mehnati mashina mehnati bilan to’liq almashtiriladi) yoki 
qisman (qo’l mehnatining bir qismi mashina mehnati bilan almashtiriladi) bo’lishi 
mumkin. 
Texnologik jarayonni sifat va son jihatidan uchta ko’rsatgich: texnologik 
jarayonning turi, bosqichi va kategoriyasi bo’yicha baholash mumkin (GOST 
14.309—74). 
Turiga ko’ra yakka va kompleks mexanizasiyalashtirish (shartli belgisi M va 
KM) hamda yakka hamda kompleks avtomatlashtirish (A va KA) farq qilinadi. 
Masalan, bitta operatsiyada faqat zagotovkani yuklash mexanizasiyalashtirilgan 
(yakka mexanizasiyalashtirish) yoki detallar ishlashdagi beshta operatsiyadan faqat 
bittasi avtomatlashtirilgan (yakka avtomatlashtirish) bo’ladi. 
Texnologik jarayonlarni mexanizasiyalashtirish va avtomatlashtirishning 
o’nta bosqichi (texnologiya’ni yakka operatsiyalardan tortib to butun sanoat 
miqyosida tashkil qilishigacha) belgilangan. 

---

78 
Buni tushunib olish uchun quyidagi misolni ko’rib chiqamiz. Avtomobil 
ishlab chiqarishda sanoatni ko’pgina soxalari: xom-ashyo, metallurgiya, 
mashinasozlik va avtomobil tarmoqlari o’zaro borliq holda va bir maromda 
ishlashlari kerak. Bu birin ketinlik boshqa soxadagi ishlab chiqarish korxonalari 
uchun ham taaluqli hisoblanadi 
Shuni hisobga olish kerakki avtomobil ishlab chiqarish korxonalarida 
tayyorlov, asbobsozlik, quyish, mexaniqa, yig’ish sexlari, shuningdek transport, 
ta’minot hizmatlari mavjud. Sex strukturasi uchastkalar, bo’limlar, guruhlardan 
iborat. 
Endi tarmoqdan tortib guruhdagi dastgohgacha bo’lgan avtomobil tayyorlash 
bo’yicha jarayonlar mexanizasiyalashtirilgan yoki avtomatlashtirilgan, deb 
tasavvur 
qilaylik. 
Mahsulot 
tayyorlashda 
mexanizasiyalashtirish 
va 
avtomatlashtirishni qo’llashning barcha bosqichlarini aniqlaymiz. 
Birinchi - to’rtinchi bosqichlardagi bajariladigan ishlar bevosita sex 
iChidagi 
jarayonlarning 
mexanizasiyalashtirilishi 
va 
avtomatlashtirilishini 
belgilaydi. Birinchi bosqichda yakka texnologik operatsiya, ikkinchi bosqichda - 
tugallangan texnologik jarayonning sistemasi, uchinchi bosqichda - sex 
uchastkasida yoki bo’limida bajariladigan texnologik jarayonlar sistemasi va, 
nihoyat, to’rtinchi bosqichda - seh ichida to’liq bajariladigan texnologik jarayonlar 
sistemasi avtomatlashtiriladi. 
Beshinchi bosqichda texnologik jarayonlar sistemasini korxonaning bir 
turdagi sexlari (masalan, mexaniqa sexlari) guruhi doirasida, oltinchi bosqichda esa 
- korxona doirasida mexanizasiyalashtirish va avtomatlashtirish ko’zda tutiladi. 
Oltinchi - to’qqizinchi bosqichlarda texnologik jarayonlarning oliy 
sistemasini ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari doirasida (ettinchi bosqich), 
territorial, region sistemasida (sakkizinchi bosqich) va mamlakatning bitta 
tarmog’i chegarasida (to’qqizinchi bosqich) mexanizasiyalashtirish va 
avtomatlashtirish nazarda tutiladi. 

---

79 
Nihoyat, uninchi bosqichda mamlakatimiz xalq xo’jaligining bir qancha 
tarmoqlari sistemasidagi texnologik jarayonlar sistemasi mexanizasiyalashtiriladi 
va avtomatlashtiriladi. 
Avtomatlashtirish bosqichlarini quyidagicha shartli belgilash qabul qilingan: 
1-yakka texnologik operatsiya; 2-tugallanmagan texnologik jarayon; 3-ishlab 
chiqarish uchastkasida bajariladigan texnologik jarayonlar sistemasi; 4-bitta sexda 
amalga oshiriladigan texnologik jarayonlar sistemasi; 5-bir turdagi texnologik 
sexlar doirasidagi texnologik jarayonlar sistemasi; 6-korxonalar doirasidagi 
texnologik jarayonlar sistemasi; 7-ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari qoshidagi 
ishlab chiqarish firmalari miqyosidagi texnologik jarayonlar sistemasi; 8-alohida 
birlashmalar doirasidagi texnologik jarayonlar sistemasi; 9-sanoatning bitta 
tarmog’i doirasidagi texnologik jarayonlar sistemasi; 10-mamlakatimizning qator 
tarmoqlari miqyosida bajariladigan texnologik jarayonlar sistemasi. 
Jarayon mexanizasiyalashtirilgan va avtomatlashtirilganda texnologik 
jarayonni bajarishga ajratilgan vaqtning bir qismini mashina ishchining ishtirokisiz 
sarflaydi (
T
M
) va vaqtning bir qismini ishchi sarflaydi (
T
N
). Mashina sarflagan 
vaqtning jarayon operatsiyalari bajarilishi uchun sarflaigai umumiy vaqtga nisbati 
mexanizasiyalashtirish koeffisienta deyiladi: 
(2.1) 
Mexanizasiyalashtirilish va avtomatlashtirilish darajasiga ko’ra hamda 
texnologik 
jarayonning 
tashkil 
etuvchilariga 
mexanizasiyalashtirish 
va 
avtomatlashtirish 
turining 
ta’siriga qarab avtomatlashtirishiiig sakkizta 
kategoriyasi: nolinchi, quyi, kichik, o’rtacha, katta, oshirilgan, Yuqori va to’liq 
kategoriyalari belgilangan. Ular miqdor jihatdan 0 dan 1 gacha baholanadi. 
Agar sexda mexanizasiyalashtirish va avtomatlashtirish vositalari umuman 
yo’q bo’lsa, u nolinchi kategoriyali sex bo’ladi. 
Agarda salt Yurishlarni amalga oshiruvchi biror bir asosiy mexanizm yetarli 
bo’lmasa avtomatik sikl bo’zi ladi va siklni qaytarish uchun albatta ishchi 
aralashishi zarur bo’ladi. Ko’pincha bunday mexanizm, zagotovkalarni ishonchli 

---

80 
yuklash mexanizmlari qurishni qiyinligi uchun yuklash mexanizmlari bo’lishi 
mumkin
. 
Demak yuklash avtomatlashmagan bo’lsa, mashina ishchi siklni 
tugatgandan so’ng to’xtaydi va ishchi ishlov berilgan detalni oladi va yangi 
zagotovkani maxkamlaydi. Bunday avtomat siklda ishlovchi lekin texnologik 
jarayonni qaytarish uchun ishchini aralishi talab qilingan mashinalar