Sh. M. Mirziyoyev til haqida

19-SAVOL: ISTIQLOLDAVRIDA O`ZBEK GRAMMATIKASI
Umuman olganda XX asrning 40-yillarida o‘zbek tilshunoslik fanining jiddiy rivojlanish pallasiga kirganligini ko‘ramiz.
Shu davrga kelib Ye.D.Polivanovning “O‘zbek tilining qisqacha grammatikasi” (Toshkent, 1925), Qayum Ramazonning “ O‘zbek tili ” kitobi morfologiyaga bag‘ishlangan edi. Keyinchalik Faxri Kamolovning . taxriri ostida nashr qilingan fundamental asari “ Hozirgi zamon o‘zbek tili” (1975) yuzaga keldi. Haqiqatdan ham o‘zbek adabiy tili morfologiyasini ilmiy asosda izchil o‘rganish, shuningdek, sistema tarzida jiddiy tadqiq etish ham ana shu davrdan boshlandi, deyish mumkin. Chunki bu asarda o‘zbek tilidagi so‘z turkumi, uning barcha morfologik xususiyati ham oldingi Sharq tuilshunosligidagi taiqini ham, keyingi davr Yevropa tilshunosligida
“ Morfologiya” bo‘yicha aytilgan barcha fikr, qarashni ham hisobga olgan xolda talqin qilindi.
… So‘z nutqning eng asosiy birliklaridandir, chunki insonlarning o‘zaro aloqa-aralashuvida, fikrlashuvida eng muhim vazifani gap va so‘z bajaradi. Grammatika so‘zning strukturasini, sostavini-morfemalarini, so‘zning turkumlarga bo‘linishini, so‘zlarning bog‘lanishini tekshiradi.
Morfologiya so‘zlarning nutqda o‘zgarish qoidalarini belgilaydi. Morfologiyada so‘z formasini hosil qilish qoidalari va so‘z yasash qoidalari o‘rganiladi: shuningdek morfologiya so‘zlarning malum belgilar asosida gruppalarga-turkumlarga bo‘linishini ham tekshiradi.
Morfologiya grammatikaning bir qismidir. Tilning qurilishi-so‘zning tuzilishi va gapning tuzilishi haqidagi bu fan-grammatika kishilarning fikr almashinuvida , o‘z fikrlarini bayon qilishlarida juda katta ahamiyatga egadir; har bir tildagi so‘zlarning yig‘indisi- lug‘at sostavi til uchun qurilish materialidir. Morfologiya bilan sintaksis grammatikaning o‘zaro bog‘langan, teng huquqli, mustaqil qismlaridir.⁸⁵
Tilning lug‘at sostavini va asosiy lug‘at fondini aniqlash masalasi morfologiya bilan ham aloqador. Masalan, affiksasiya orqali tildagi so‘zlarning ko‘payishi masalasi morfologiya bilan bevosita bog‘liqdir. Yuqoridagilarga etibor qaratadigan bo‘lsak, XXI asr tilshunosligida ganilapnda malum kompleks o‘rganilyotgan xodisa unda malum darajada o‘z ifodasini topganligi malum bo‘ladi. Ushbu darslikda til sathi bir-biri bilan o‘zaro dialektik bog‘liq ekanligi, va u shunga ko‘ra malum bir sistemani tashkil etishini inkor qilmaydi. Darslikdagi so‘z yasash usuli, soda va qo‘shma so‘z, juft va takroriy so‘z, uning yuzaga kelish sababi, ko‘rinishi, qisqartma, juft so‘zning joylashish tartibi, yakka va yirik sonning bir kishi kabi holat haqidagi qarash ham hozirgi kunda ham o‘z qimmatini yo‘qotgan emas. Ushbu kitobda turkumlashga tasnif berilar ekan, unda quydagini kuzatamiz: “So‘z ma’nosiga va grammatik xususiyatga morfologik xususiyatiga va sintaktik roliga qarab bir qancha to‘daga bo‘linadi. So‘zning bu to‘dasi so‘z turkumi sanaladi. Har bir so‘z semantik va grammatik xususiyati bilan gapning malum bir bo‘lagi vazifasida kelishga mosbo‘ladi, har bir bo‘lak uchun tipik so‘z semantik va grammatik xususiyati bilan shu bo‘lakka mos keladigan so‘z mavjud bo‘ladi.
“Hozirgi zamon o‘zbek tili” 1957 kitobida so‘z dastlab mustaqil so‘z, yordamchi so‘z, modal so‘z, undov va mimemalarga ajratiladi. Mustaqil so‘zga ot, sifat, son, olmosh, fe’l va ravish kiritilgan; yordamchi so‘z sifatida ko‘makchi, bog‘lovchi va yuklama qayd etiladi. Modal so‘z alohida so‘z turkumi tarzida berilgan. U to‘g‘ridan-to‘g‘ri modal so‘z- gap tarzida emas, balki, avvalo, so‘z sifatida qaqyd etilgan. So‘ngra uning gapdagi vazifasi, yani kirish birlik, gap bo‘lib kelishi kabi boshqa holat sifatida alohida baholangan. Modal va undov so‘zni avval so‘z sifatidaqayd etish, keyin uning vazifasini belgilash 50-yillar tilshunosligiga xosdir. Bu davr tilshunosligida undov bilan mimema birlikda bir turkum sifatida talqin qilingan: undov va mimema kabi. Chunki rus tilshunosligida ushbu turkum-mejdometiye deb atalgan.
Hozirgi kunda esa taqlid(mimema) mustaqil so‘z turkumi doirasida qaralmoqda. Zero o‘zbek tilshunosligida 60-yillardayoq tasviriy so‘z (harakat-holatga taqlid so‘z) va taqlidiy so‘z (tovushga taqlid so‘z) alohida so‘z turkumi sifatida ajratilgan. Umuman, bu davrga kelib, so‘zni mustaqil so‘z turkumi, yordamchi so‘z turkumi va alohida so‘z turkumi (mustaqil so‘ turkumi doirasiga ham , yordamchi so‘z to‘dasiga ham kirmaydigan alohida bir to‘dani tashkil etuvchi so‘z) tarzida tasniflash amalgam oshirildi. Bu talqin XX asr boshida ham o‘z qimmatini yo‘qotgan emas.
XX asrda jiddiy tadqiq etilgan o‘zbek tilshunosligining taraqqiyotida rus va yevropa tilshunosligining tasiri muhim o‘rin egallagan .
Dastlab, o‘tgan asrning 40-yillarida U.Tursunov «O‘zbek tilida so‘z turkumlarining yasalishi» mavzusida nomzodlik dissertasiyasini yoqladi. U.Tursunov o‘zbek tili morfologiyasining eng dolzarb muammosini tadqiq etishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan. Bir so‘z bilan aytganda U.Tursunovning morfologiyaga oid talqini, boshqa asaridagi kabi shu kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas.⁸⁶
XX asr o‘rtasida o‘zbek tilshunosligi taraqqiyotida, ayniqsa, uning morfologiyasini o‘rganish bo‘yicha qilingan ishi doirasida S.Usmonov, F.Abdullayev, T.Ibrohimov, A.G‘ulomov, V.V.Reshetov, A.N.Kononov, M.Asqarova, S.Mutallibov kabi olimlarning xizmatlari beqiyosdir.
O‘zbek tilining taraqqiyotida, xususan morfologiya sohasida qilingan ishlar orasida prof. A.G‘ulomovning hissasi alohida o‘rin egallaydi.
A.G‘ulomovning til hodisasiga yondashuvida unga sistema sfatida munosabatda bo‘lishining til-lison-nutq munosabatini hisobga olishning, dialektikaga e’tibor qaratishning, shuningdek, tilga formaldir. Olim imkoniyatning nutqda voqyealanish qonuniyatini mazmun-shakl, mohiyat-hodisa, imkoniyat-voqyelik, sabab-oqibat, umumiylik-xususiylik kategoriyasini ham hisobga olgan holda lison va nutqni yaxlit holda talqin qildi. Jumladan, tilshunoslikning eng muhim vazifasi hisoblangan masalaga, ya’ni til birligi imkoniyatini belgilay olish va bu imkoniyatning nutqda namoyon bo‘lishini ochib berish masalasiga juda jiddiy e’tibor qaratilganligi kuzatiladi.
A.G‘ulomovning 50-yillar o‘rtasiga yaratgan «O‘zbek tili morfologiyasiga kirish» (1953) monografiyasi tilga sistema tarzda yondashuvning yorqin namunasi. Kitobda so‘z tarkibi, so‘z va uning xususiyati, so‘z yasalishi, qo‘shma so‘z, so‘z turkumi muammosiga nisbatan olim o‘z qarashini bayon qiladi hamda mavjud qarashini boyitadi. Keyinchalik olimning morfologiya sohasidagi qarashlari XX asrning ikkinchi yarmida akademik A.Hojiyev, O.Usmon, X.Komilova, Z.Ma’rupov, S.Fuzailov, Sh.Rahmatullayev, S.Dolimov, Yo.Tojiyev, M.Jo‘raboyeva, A.Berdaliyev, T.Mirzaqulov, N.Mahkamovlar o‘z ishlarida bu sohadagi ishlarni izchil davom ettirdi. Xullas XX asrning 70-90-yillarida o‘zbek tilshunosligida morfologiya sathini o‘rganish bo‘yicha ancha jiddiy tadqiqot ishlari olib borilganligi diqqatga sazovordir.
Mustaqillik barcha fan sohasi bo‘yicha jiddiy ilmiy-tadqiqot olib borishga keng yo‘l ochdi. O‘zbek tilshunosligini Yevropa, ayniqsa, rus tilshunosligi andoщasi ta’siridan chiqardi. Endi o‘zbek tilshunosligi mustaqil tarzda, asosan, o‘zbek tilining o‘ziga xos xususiyatidan kelib chiqqan holda til hodisasini baholash yo‘lini tanladi. Tabiiyki istiqlol sharofati bilan tadqiqot ko‘lami kengayib bormoqda.
Mofologiya sohasida N.Mahmudov, A.Nurmonov va boshqalar tomonidan «Nazariy grammatika», R.Saydullayeva, B.menkliyev, T.Boqiyeva va boshqalar tomonidan substansial yo‘nalish asosida «Hoizrgi o‘zbek adabiy tili. Morfemika. So‘z yasalishi. Morfologiya» qo‘llanmasi va boshqa darslik va qo‘llanmalarning nashr etilganligi diqqatga sazovordir.
O‘zbek tilshunosligida morflogiya sohasi o‘zining munosib taraqqiyot tarixiga egadir. Ayniqsa, o‘zbek formal an’anaviy) morfologiyasining davomi sifatida shakllangan substansial (formal-funsional) morfologiya o‘zbek tilining grammatik qurilishini o‘rgani shborasida tadqiq metodologiyasi, metodikasi, tomoyillari va o‘rganish predmetining o‘ziga xosligi bilan to‘la ma’noda yangi yo‘nalish sifatida shakllanib ulgurdi.⁸⁷
Substansial morfologiya va uning tadqiq tamoyillarida narsa va hodisani o‘rganish jarayoni ikki zaruriy bosqichda kechadi. Birinchisi sezgi orqali fahmiy bilish, ikkinchisi aqliy idrokiy bilish. Borliqni bilishning bu ikki bosqichi falsafiy metodik adabiyotda empirik va teoretik, hissiy va idrokiy, hayotiy va oddiy (formal) kabi o‘ndan ortiq xilma-xil atama bilan nomlansa-da, mohiyatan bu ikki bilish bosqichi orasida farq behad soda. Biri, ya’ni fahmiy hissiy sezgi uzvi-ko‘rish, sezish, tuyish va hatto tushunish, qabul qilish orqali hosil qilingan bilimni mutlaq haqiqat deb biladi. Ikkinchisi idrokiy (aqliy) bilim ko‘rgan, sezgan, eshitgan, tuygan narsasi mohiyat emas, balki qandaydir boshqa bir hodisaning yuzaga chiqish shakli. Ya’ni qandaydir imkoniyatning bir tasodifiy voqyeaanish ko‘rinishi deb biladi. Bunda hodisa zamirida yotgan asosni, mohiyatni munosabat asosida ochishga harakat qiladi. Shuning uchun fahmiy usul tasvirlasa, idrokiy usul ochadi. Bunday yondashishda, odatda, fahmiy hissiy bilim idroiky usul bilan ochiladjigan mohiyatni to‘sib turadi. Fahmiy jarayonda narsadagi bevosita kuzatishda berilgan turli jihat tasvirlanadi. Fahmiy (zohiriy, hissiy, tashqi) bilim insonning sezgi a’zosi vositasida hosil qilinadi. Fahmiy bilish orqali tilshunos til birligining tashqi his qilib bo‘ladigan belgi-xususiyati haqida bilimga ega bo‘ladi. Fahmiy bilim istagan fanda, jumladan, tilshunoslikda beqiyos ahamiyatga ega. U barcha turdagi nazariy ish uchun zamin, moddiy asos.
Falsafiy-metodologik adabiyotda narsani fahmiy o‘rganishga xid turgan bilish ususli sifatida ijrokiy (botiniy, ichki, aqliy) bilim qayd etiladi.
Fahmiy bilish, asosan, nutq birligini yakkalik, hodisa, voqyea – YaHVO sifatida tahlil va tavsif etsa, umumiylik, mohiyat, imkoniyat va sabab – UMIS tabiatiga ega bo‘lgan ijrokiy bilim aniqlangan, tavsiflangan hodisaning xilma-xillik sabab va qonuniyatini, ular mohiyatini aniqlashga asoslanadi.
Idrokiy bilish uchun esa asosi bo‘ladigan tomon – narsaning munosabat tizimi, butun ichida bo‘lakning o‘rni, narsaning mazmun, vazifa, munosabat tomonidir. Ya’ni bevosita kuzatishda berilmaganligidir.
Idrokiy bilim YaHVOning sabab va qonuniyatini ochadi. Bu ikki bilim orasida keskiye chegara qo‘yib bo‘lmaydi. U o‘zaro bog‘liq, biri ikknchisi asosida rivojlanib boradi.
Falsafiy metodologik adabiyotda narsani fahmiy o‘rganish ususli seksualizm, empirizm, realizm, atalizm, fenomenalizm kabi atama qo‘llaniladi. Bu oddiy materialistik yondashish ususli. Narsaga mustaqil barqaror alohidalik sifatida yondashadi. Oddiy materialistik yondashuv bevosita kuzatishda berilgan narsa voqyelikda qanday mavjud bo‘lsa, uni xudi shunday tasvirlashga asoslanadi. Uning turli yo‘nalishi mana shu bevosita kuzatishda berilgan narsa hodisaning turli tomoniga alohida e’tibor qaratish bilan bir-biridan ajralib tursa-da, bevosita kuzatishda bergan ma’lumotni haqiqat deb bilganligi bilan birlashadi. Chunonchi, atomizm – alohida zarra so‘zidan olingan narsa, materiya tuzilishining fizikaviy-ximiyaviy asosiga tayanadi.
Seksualizm – sensus – his, sezgi-gnoseologiya sohasidagi ta’limot, u sezgini bilishning birdan-bir manbai deb e’tirof etadi. Sezgi bilish jarayonining boshqa tomoni bilan, ya’ni tajriba va asbtrakt tafakkur bilan uzviy birlikda bo‘lgan taqdirdagina bilishning zarur tomoni bo‘lishi mumkin.
Empirizm – (emperia – tajriba) hissiy tadribani bilimning birdan-bir manbai deb hisoblaydi.
Empiriokritizm – «tajribani tanqid» degan ma’noni bildirib, tajriba tushunchasini substansiya, zarurat, sababiyat tushunchasini taqozo etadi⁸⁸.
Insoniyat tarixida fanlar taraqqiyoti dialektikasi shuni ko‘rsatadiki, har bir fanning taraqqiyoti uzluksiщ «empirik-dialektik-empirik-dialektik»… zanjirdan iborat. «Avvalo. Narsa jonli mushohada, bevosita kuzatish vositasida o‘rganilib, uning xususiyati, qirrasi, tomoni aniqlanadi, natijada bu xususiyat, dalil, hodisa to‘planadi saralanadi; aqliy, dialektik tahlil usuliga o‘tish ehtiyoj paydo bo‘ladi⁸⁹.
Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki keyingi yillarda masalaga substansial morfologiya tadqiq tamoyillariga asoslanib o‘zbek tilshunosligida so‘zlarni turkumlarga ajratishda yangicha qarashlar vujudga kelmoqda.
Zamonaviy tilshunoslik materiallari asosida so‘zlarni turkumlarga ajratish so‘zlashuvchi uchun «umumiy», «tayyor», «majburiy» bo‘lgan leksemani so‘zdan farqlash, shu kungacha nutq-til sharoiti asosida amalga oshirilgan so‘z turkumi tasnifi masalasini yangi asosda ko‘rib chiqishni taqozo etadi⁹⁰.
Zero, tilshunoslikda so‘z va leksemaga turlicha ta’rif va izoh berib kelinmoqda. Barcha narsa singari leksema ham serqirra hodisa. Leksemaning bir qirrasi sifatida uning ma’no xususiyati ham tan olinadi.
Leksema «so‘z» shaklida yuzaga chiqar ekan, bunda u grammatik jihatdan tugal shakllangan. Ya’ni grammatik morfema bilan birikkan holda namoyon bo‘ladi. Albatta, leksema har qanday grammatik morfema bilan birika olmaydi. Shuning uchun grammatik kategoriya hamda shaklga xilma-xil munosabatiga ko‘ra leksemaning yana bir qirrasi aniqlanadi. Chunonchi. O‘zbek tilida «Ochilar chechakdi» deb bo‘lmaydi. Vaholanki, «Chechaklar ochildi» – gap. Buning sababi, ochil fe’lining –lar bilan, chechak leksemasining –di bilan birika olmasligi va, aksincha, chechakning –lar bilan, ochilning –di bilan birika olishi. Shu bois qanda ygrammatik kategoriya va uning shakli qo‘shimcha bilan qo‘shnichilik (sintogmatik) munosabatiga kirisha olish xususiyatiga serqiqqa leksemaning qirrasidan biri sifatida qarash lozim.
Leksema nutqda so‘z shakida gap tarkibida ma’lum bir sintaktik bog‘lanishida, qurshovda va sintaktik vazifada keladi. Leksemaga «yaxlitlik» (butunlik, substansiallik) nazariyasi asosida yondoshilsa, leksemaning gap qurilishida tuta oladigan o‘rni ham uning qirrasidan biri.
Leksemaning ma’no jihati, o‘xshashlik (paradigmatik) va qo‘shnichilik (sintagmatik), gap qurilishidagi o‘rni kabi atigi uch qirrasi mavjuddir. Leksemada bundan boshqa qirra, chunonchi, fonologik tarkib (sostav), qo‘llanish doirasi, qo‘llanish darajasi va h.k. ham ajratilishi mumkin bo‘ladi.
Leksema serqirraligi izchil va qarama-qarshilikdan holi tasnifning nazariy asosi yuzasidan bildirilgan fikr bilan birlashtirilsa, uning har bir qirrasi bo‘yicha alohida-alohida tasnifni berish hamda leksema guruhini aniqlash lozim. Shu yo‘l bilan leksemaning har bir tasnifda tutgan o‘rni asosida kashf etgan belgining yig‘indisi uning (leksemaning) nisbiy mohiyatini tashkil etishi ravshanlashadi.
Leksemaning tasnifini quyidagicha izohlash mumkin: