Sh. M. Mirziyoyev til haqida

Aleksandr Xristoforovich Vostokov. Taniqli rus tilshunos olimi, akademik (1841) A.Vostokov (1781-1864) tug`ma soqov bo`lib, Sankt-Peterburgdagi Rumyancev muzeyi kutubxonasiga boshchilik qilgan.
A.Vostokov slavyan tili materiallari asosida tadqiqot ishlarini olib boradi. U, aytilganidek, qiyosiy-tarixiy metodning asoschilaridan biri hisoblanadi.
Olim «Slavyan tili haqida mulohazalar» (1820), «Rus grammatikasi» (1831), «Viloyat buyuk rus tili tajribasi» (1852) «Cherkov slavyan tili lug`ati» (1858-1861) kabi qator e`tiborga loyiq ishlarni yaratdi.
A.Vostokov tadqiqotlari yangi boy faktik materiallarga asoslangan bo`lib, slavyan tilining taraqqiyotiga katta ta`sir ko`rsatdi. Shuningdek, qiyosiy-tarixiy metodning qat`iy qaror topishiga ham imkon yaratdi.
A.Vostokovning 1820 yilda e`lon qilgan «Slavyan tili haqida mulohazalar» maqolasi unga katta shuhrat keltirdi. Olim bu asarida slavyan filologiyasiga oid masalalarga to`xtalib, hind-Evropa tillarining slavyan tillari oilasiga mansub rus tilining eski slavyan, polyak va serb tillariga bo`lgan munosabatini aniqlaydi, izohlaydi.
A.Vostokovning qayd etilgan maqolasi tarixiy fonetika sohasidagi dastlabki ish hisoblanadi.
A.Vostokov 1842 yilda «Rumyancev muzeyidagi rus va slavyan qo`lyozmalarining tasviri» nomli ko`p yillik mehnatining natijasini e`lon qiladi. Ushbu tadqiqotida eski slavyan tilining shahobchalari bo`lgan bolgar, serb, rus va janubiy rus (ukrain) tillarini izchillik bilan farqlaydi. Bu esa amaliyotda eski slavyan tilining taraqqiyoti va undagi o`zgarishlarni davrlashtirishga, ya`ni qadimgi (IX-XIV), o`rta (XV-XVI) va yangi davrlarga bo`lishga imkon beradi.
A.Vostokov slavyan tillariga tarixiylik nuqtai nazardan yondashishni ilk bor boshlab bergan olimdir. U tarixiy principga amal qilgan holda eski slavyan tilidagi burun unlilarini aniqlaydi, ayrim harflarning talaffuzini belgilaydi, so`z turkumlarining (masalan, sifat, ravishdosh-larning) paydo bo`lish vaqti bilan bog`liq ayrim fikrlarni bayon qiladi.
Xullas, Rossiyada qiyosiy-tarixiy tadqiqotlar, slavyan tillari oilasiga mansub tillarni o`rganish, ayni tillarni qiyosiy-tarixiy metod asosida tadqiq qilish, ularni davrlashtirish kabilar dastavval akademik A.X.Vostokov nomi bilan bog`liqdir.
Hind-Evropa tillarini qiyosiy-tarixiy o`rganishning birinchi davri, aytilganidek, qiyosiy-tarixiy metodning yaratilishi va umumiy tilshunoslik fanining asoslanishi bo`ldi.
OʻZBEK TILSHUNOSLIGINING QIYOSIY-TARIXIY BOSQICHLARI Tursunov Akmal Raxmatullayevich Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti Oʻzbek va chet tillar kafedrasi dotsent v/b Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik, qiyosiy tilshunoslik, komparativistika – tilshunoslikning qarindosh tillarni, yaʼni genetik jihatdan oʻzaro bogʻliq tillarni oʻrganuvchi, ular oʻrtasidagi munosabatlarni aniqlovchi hamda ularning zamon va makon boʻyicha tadrijiy taraqqiyotini tavsiflovchi sohasidir. Til oilalarining, shu tizimlardagi ayrim tillar va elementlarning kelib chiqishini aniqlash, jumladan, tillar oʻrtasidagi genetik qarindoshlikni – ularning yagona bir manbadan kelib chiqqanligini aniqlash ham Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning maqsadlari doirasiga kiradi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikda qoʻllanuvchi qiyosiy-tarixiy metodning asosiy tadqiqot usullari quyidagilardan tashkil topgan: 1) tashqi (qiyosiy) tor maʼnodagi qiyosiy tarixiy metod) – qarindosh tillardagi genetik jihatdan teng, oʻxshash soʻz va morfemalarni qidirib topish va qarindosh tillardagi natijalarini aniqlash;avlod tillarning aniq morfemalarini tiklash qoidalarini tuzish; taqqoslanayotgan tillar oʻrtasidagi mosliklar tizimini (fonetika, morfologiya, sintaksis, leksika, frazeologiyada) aniqlash va shu asosda tillarning qarindoshligini belgilashdan iborat:2) ayrim olingan bir til tizimida ushbu til tarixining anchailk bosqichlarida baʼzi bir elementlarning mavjud boʻlganligi haqida aniq guvohlik beruvchi hodisalar va oʻzaro munosabatlarni aniqlash; ayrim bir tildagi eng qadimiy shakllar bilan eng yangi shakllarni oʻzaro taqqoslash; 3) oʻzlashma soʻzlar tahlilidan maʼlumotlar chiqarib olish; 4) toponimika materiallaridan maʼlumotlar chiqarib olish va boshqalar Amalga oshirilgan til tizimining barcha tomonlarini: fonologiya, morfonologiya, morfologiya, leksika, qisman sintaksisni qamrab oladi. O‘zbek tilshunosining qiyosiy-tarixiy tilshunoslik tarixini qayta tiklashda asosiy tadqiqot vositasi sifatida qiyosiy tarixiy metoddan foydalanadi; tadqiqotning eng umumiy shakli – qiyosiy-tarixiy grammatikalar va etimologik lugʻatlar tuzishdan iborat. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik tavsifiy yoki sinxronik tilshunoslik, meʼyoriy va umumiy tilshunoslikka qarshi turib, ularni inkor etadi; shu bilan birga, u bir qancha masalalarda tavsifiy tilshunoslik bilan ham, umumiy tilshunoslik bilan ham oʻzaro aloqada, bogʻliqliqda boʻladi. Tillarni tarixiy taraqqiyotsiz qiyoslash, tarixiy qiyoslashdan farqli ravishda, qarindosh va noqarindosh tillarni chogʻishtirish deb ataladi. Dastlab yevropaning antik davrida (yunon va lotin tillarini chogʻishtirish), qadimiy Hindistonda XI-XII-asrlar Sharq tilshunosligida (M.Koshgʻariy va M.Zamaxshariy lugʻatlarida qarindosh va noqarindosh tillar lugʻaviy birliklarning chogʻishtirilishi) mavjud boʻlgan. Chogʻishtirma tilshunoslik XVII-XVIII-asrlarda Yevropadagi va dunyoning boshqa mintaqalaridagi turli-tuman qarindosh tillar boʻyicha tadqiqot materiallarining toʻplana borishi bilan yanada rivojlanadi va Qiyosiytarixiy tilshunoslikning paydo boʻlishiga zamin hozirlaydi. 316 Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning, eng avvalo, uning magʻzi boʻlmish qiyosiytarixiy grammatikaning paydo boʻlishini odatda XVII-asr oxirida yevropalik tilshunoslarning sanskrit bilan tanishuvlariga bogʻliq deb hisoblaydilar. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikka asos soluvchi asarlar XIX-asrning I-choragida maydonga keldi. Nemis tilshunosi F. Boppning “Sanskrit tilining tuslanish tizimi haqida va uni yunon, lotin, fors va german tillaridagi tuslanish tizimiga qiyoslash” “Sanskrit, zand (avesto), arman, yunonlotin, litva, eski slavyan, got va nemis tillarining qiyosiy grammatikasi” asarlari hamda daniyalik olim R.K. Raskning “Qad. shimol tili sohasidagi tadqiqot yoki island tilining kelib chiqishi” asari qiyosiy tilshunoslik sohasidagi dastlabki jiddiy tadqiqotlardir. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikka maʼlum hissa qoʻshib, tilshunoslik metodologiyasiga tarixiylik tushunchasini kiritadi. Rus tilshunosi A.X. Vostokov oʻzining “Slavyan tili haqida mulohazalar” nomli asari Dobrovskiy esa “Qadimgi slavyan tili grammatikasi” asarlari bilan Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning tarmogʻini asoslab, uni rivojlantirdilar. Hind yevropa tillari qarindoshligini oʻrganish va german tillarini tadqiq qilishdan tashqari XIX-asrning II-yarmidan boshlab slavyanshunoslik, boltiqshunoslik, romanshunoslik (romanistika), eronshunoslik, keltshunoslik, hindshunoslik, somshunoslik (semitologiya) ham Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning keng rivojlangan sohalari hisoblanadi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik XIX-asrning oxiri XX-asr boshlarida, asosan, Germaniya, AvstroVengriya va Skandinaviya mamlakatlarida rivojlangan boʻlsa, keyingi paytlarda bu tilshunoslik Rossiya AQSH, Gʻarbiy Yevropa, Finlyandiya, Shvetsiya, Vengriya, Yaponiya, Hindiston va boshqa mamlakatlarda ham taraqqiy etila boshladi. Turkiyzabon davlatlarda ham Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikka qiziqish kuchayib bormoqda, qarindosh va noqarindosh tillarni oʻzaro qiyosiy oʻrganishga, lugʻaviy, morfologik birliklarning tarixiy shakllarini aniqlashga eʼtibor berilmoqda. Xususan, Oʻzbekistonda oʻzbekqoraqalpoq, oʻzbekturkman, oʻzbekqozoq, oʻzbektojik, oʻzbekrus tillarini, Qozogʻistonda qozoqoʻzbek, qozoqmoʻgʻul tillarini qiyosiy oʻrganish boʻyicha muayyan izlanishlar olib borilgan. Tillarning oʻzaro munosabatini oʻrnatish lugʻat, grammatika va fonetika ma’lumotlarining yigʻindisiga asoslanadi. Tillarning qarindoshligi ularning tizimli moddiy oʻxshashligida namoyon boʻladi, ya’ni bu tillarda morfema va soʻzlarning koʻrsatkichlari tuzilgan materialning oʻxshashligida, aniqrogʻi, muntazam tovush moslashuvlari bilan bogʻliq holda oʻrganiladi.