Sh. M. Mirziyoyev til haqida

12-SAVOL:
Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik, qiyosiy tilshunoslik, komparativistika — tilshunoslikning qarindosh tillarni, yaʼni genetik jihatdan oʻzaro bogʻliq tillarni oʻrganuvchi, ular oʻrtasidagi munosabatlarni aniqlovchi hamda ularning zamon va makon boʻyicha tadrijiy taraqqiyotini tavsiflovchi sohasi; til oilalarining, shu tizimlardagi ayrim tillar va elementlarning kelib chiqishini aniqlash, jumladan, tillar oʻrtasidagi genetik qarindoshlikni — ularning yagona bir manba (bobo til)dan kelib chiqqanligini aniqlash (tillarning genealogik tasnifi) ham Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt.ning maqsadlari doirasiga kiradi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt. tillar tarixini qayta tiklash (rekonstruksiya qilish)da asosiy tadqiqot vositasi sifatida kiyosiytarixiy metoddai foydalanadi; tadqiqotning eng umumiy shakli — (eng avvalo fonetikani qamrab oladigan) qiyosiy-tarixiy grammatikalar va (leksikani namoyon etuvchi) etimologik lugʻatlar tuzishdan iborat. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt. tavsifiy yoki sinxronik tilshunoslik, meʼyoriy va umumiy tilshunoslikka qarshi turib, ularni inkor etadi; shu bilan birga, u bir qancha masalalarda tavsifiy tilshunoslik bilan ham, umumiy tilshunoslik bilan ham oʻzaro aloqada, bogʻliqliqda boʻladi.
Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt.da qoʻllanuvchi qiyosiytarixiy metodning asosiy tadqiqot usullari quyidagilardir: 1) tashqi (qiyosiy) rekonstruksiya (tor maʼnodagi qiyosiytarixiy metod) — qarindosh tillardagi genetik jihatdan teng, oʻxshash soʻz va morfemalarni qidirib topish va bobo tildagi izchil tovush oʻzgarishlarining qarindosh tillardagi natijalarini aniqlash; bobo tilning taxminiyfaraziy modelini yaratish va keyinchalik undan kelib chiqqan avlod tillarning aniq morfemalarini tiklash qoidalarini tuzish; taqqoslanayotgan tillar oʻrtasidagi mosliklar tizimini (fonetika, morfologiya, sintaksis, leksika, frazeologiyada) aniqlash va shu asosda tillarning qarindoshligini belgilash vab.;2)ichki rekonstruksiya — ayrim olingan bir til tizimida ushbu til tarixining ancha ilk bosqichlarida baʼzi bir elementlarning mavjud boʻlganligi haqida aniq guvohlik beruvchi hodisalar va oʻzaro munosabatlarni aniqlash; ayrim bir tildagi eng qadimiy shakllar bilan eng yangi shakllarni oʻzaro taqqoslash; 3) oʻzlashma (rekonstruksiya qilinayotgan tillarga oʻzlashgan yoki shu tillardan boshqa tillarga oʻzlashtirilgan) soʻzlar tahlilidan maʼlumotlar chiqarib olish; 4) toponimika materiallaridan maʼlumotlar chiqarib olish va boshqalar Amalga oshirilgan rekonstruksiyalar til tizimining barcha tomonlarini: fonologiya, morfonologiya, morfologiya, leksika, qisman sintaksisni qamrab oladi. Biroq ushbu rekonstruksiyalarni tarixan aniq bir bobo til bilan bevosita tenglashtirib boʻlmaydi, ular tarixiy haqiqat boʻlmish bobo til haqidagi mavjud maʼlumotlarni modellashtiradi, xolos; ushbu maʼlumotlar baʼzi obʼyektiv sabablarga koʻra barcha avlod tillarda yoʻqolib ketgan morfemalar hamda fonemaviy ziddiyatlarni aniq rekonstruksiya qilish imkoniyati yoʻqligidan, muqarrar ravishda toʻliq, mukammal boʻla olmaydi; bir qator rekonstruksiyalar taxminiyfaraziy holatda boʻladi.
Tillarni tarixiy taraqqiyotsiz qiyoslash, tarixiy qiyoslashdan farqli ravishda, qarindosh va noqarindosh tillarni chogʻishtirish deb atalib, u avvaldan Yevropaning antik davrida (yunon va lotin tillarini chogʻishtirish), qadimiy Hindistonda (sankrit bilan prakritlarni — oʻrta hind tillarni chogʻishtirish), 11—12-asrlar Sharq tilshunosligida (M.Koshgʻariy va M.Zamaxshariy lugʻatlarida qarindosh va noqarindosh tillar lugʻaviy birliklarning chogʻishtirilishi) mavjud boʻlgan. Chogʻishtirma tilshunoslik 17—18-asrlarda Yevropadagi va dunyoning boshqa mintaqalaridagi turlituman qarindosh tillar boʻyicha tadqiqot materiallarining toʻplana borishi bilan yanada rivojlanadi va Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt.ning paydo boʻlishiga zamin hozirlaydi.
Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt.ning, eng avvalo, uning magʻzi boʻlmish qiyosiytarixiy grammatikaning paydo boʻlishini odatda 18-asr oxirida yevropalik tilshunoslarning sanskrit bilan tanishuvlariga bogʻliq deb hisoblaydilar [mas, nemis olimi F.Shlegelning "Hindlarning tili va donoligi" (1808) asari, ingliz olimi U. Jounzning sanskrit bilan "klassik tillar" (yunon va lotin) orasida qarindoshlik borligi haqidagi fikrlari va boshqalar]. Lekin Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikka asos soluvchi asarlar 19-asrning 1-choragida maydonga keldi. Nemis tilshunosi F.Boppning "Sanskrit tilining tuslanish tizimi haqida va uni yunon, lotin, fors va german tillaridagi tuslanish tizimiga qiyoslash" (1816) va 3 jildli "Sanskrit, zand (avesto), arman, yunonlotin, litva, eski slavyan, got va nemis tillarining qiyosiy grammatikasi" (1833—52) asarlari hamda daniyalik olim R.K.Raskning "Qad. shimol tili sohasidagi tadqiqot yoki island tilining kelib chiqishi" (1818) asari qiyosiy tilshunoslik sohasidagi dastlabki jiddiy tadqiqotlardir. Shuni aytish kerakki, F.Bopp va R.K.Rask birbirlarining tadqiqotlaridan bexabar holda, mustaqil ravishda qiyosiy tilshunoslikka asos soladilar. Nemis tilshunosi Ya.Grimm esa oʻzining 4 jildli "Nemis grammatikasi" (1819—37) va 2 jildli "Nemis tili tarixi" (1848) asarlari bilan Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt.ka maʼlum hissa qoʻshib, tilshunoslik metodologiyasiga tarixiylik tushunchasini kiritadi. Rus tilshunosi A.X. Vostokov oʻzining "Slavyan tili haqida mulohazalar" (1820), 2 jildli "Cherkovslavyan tili lugʻati" (1858—61) bilan, chex tilshunosi yilDobrovskiy esa "Qad. slavyan tili grammatikasi" (1822) va boshqalar asarlari bilan Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt.ning slavyanshunoslik tarmogʻini asoslab, uni rivojlantirdilar. Shunday qilib, F. Bopp, R.K.Rask, Ya.Grimm, A.X.Vostokovlar Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt. va bu tilshunoslikning ilmiy tekshirish metodi boʻlgan qiyosiytarixiy metodp. asos soldilar. Grimm va nemis olimi A.Pott esa Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt. ning asosi boʻlgan qiyosiytarixiy fonetikani fan sifatida amaliyotga kiritdilar. Bobo tilni rekonstruksiya qilish yoʻlidagi dastlabki jiddiy urinishlar 19-asr oʻrtalarida nemis olimi AShleyxer tomonidan amalga oshirilgan. Tillarning yozuvgacha boʻlgan tarixi materiallarini, eng avvalo fonemalarni, dalillar asosida rekonstruksiya qilishning aniq metodikasi (daniyalik K.Vernerning, nemis olimi K.Brugman boshchiligidagi "yosh grammatikachilar"ning, F.de Sossyur va boshqalarlarning asarlarida) 19-asrning soʻnggi choragida ishlab chiqilgan; ushbu metodika hozirgi Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt.ning xdm asosi hisoblanadi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning yangi bosqichi A. Meye, fransuz olimi A.Benvenist, daniyalik X.Pedersen, polyak olimi Ye. Kurilovich, italiyalik V.Pizani, rus olimlari A.V.Beletskiy, A.V.Desnitskaya, V.M.IllichSvitich va boshqalarning nomlari bilan bogʻliq. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt. fani Hindistondan Yevropagacha boʻlgan oʻzaro qarindosh tillarni qiyoslash va eng qadimiy shakllarni tiklashga urinish asosida yaratilganligi uchun baʼzan hindevropa tilshunosligi deb ham atalgan.
Hindevropa tillari qarindoshligini oʻrganish va german tillarini tadqiq qilishdan tashqari 19-asrning 2-yarmidan boshlab slavyanshunoslik, boltiqshunoslik, romanshunoslik (romanistika), eronshunoslik, keltshunoslik, hindshunoslik, somshunoslik (semitologiya) ham Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt.ning keng rivojlangan sohalari hisoblanadi. 20-asrning 1-yarmida mazkur sohalar bilan bir qatorda hindevropa tillarining boshqa guruhlarini qiyosiytarixiy oʻrganish, ural tilshunosligi (ayniqsa finugorshunoslik), turkiyshunoslik, moʻgʻulshunoslik ham keng rivojlandi. Qiyosiytarixiy jihatdan muvofiqligi oʻrganilayotgan tillar doirasi kengayib bormoqda (tungusmanjur, dravid, kartvel, xitoytibet, avstronez tillari, Afrikadagi somhom tillari, bantu tillari, indeys tillarining bir qancha guruhlari va boshqalar). Uzoq qarindosh tillarni (nostratik tillar, Amerika, Afrika, Okeaniyadagi tillarning makrooilalarini) oʻrganish rivojlanmoqda. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt. boʻyicha tadqiqotlarning natijalari tillarning genealogik tasnifiga asos boʻlib, etimologiya va lingvistik paleontologiyaning ilmiy poydevori hisoblanadi; tarixchilar uchun esa xalkdar etnogenezi, ularning yozuvga qadar boʻlgan tarixi, qadimiy xalklar madaniyati va oʻzaro aloqalari haqidagi lingvistik maʼlumotlardan foydalanish imkonini beradi.
Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt. 19-asr — 20-asr boshlarida, asosan, Germaniya, AvstroVengriya va Skandinaviya mamlakatlarida rivojlangan boʻlsa, keyingi paytlarda bu tilshunoslik Rossiya (SSSR), AQSH, Gʻarbiy Yevropa, Finlyandiya, Shvetsiya, Vengriya, Yaponiya, Hindiston va boshqalar mamlakatlarda ham taraqqiy etmoqda. Turkiyzabon davlatlarda ham Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikt.ka qiziqish kuchayib bormoqda, qarindosh va noqarindosh tillarni oʻzaro qiyosiy oʻrganishga, lugʻaviy, morfologik birliklarning tarixiy shakllarini aniqlashga eʼtibor berilmoqda. Xususan, Oʻzbekistonda oʻzbekqoraqalpoq, oʻzbekturkman, oʻzbekqozoq, oʻzbektojik, oʻzbekrus tillarini, Qozogʻistonda qozoqoʻzbek, qozoqmoʻgʻul tillarini qiyosiy oʻrganish boʻyicha muayyan izlanishlar olib bor