Sh. Abdullayeva I f. d., prof

 
14-jadval. 
Ssudalar bo‘yicha yo‘qotish ehtimolini qoplash 
uchun zaxiralarga o‘tkazish me’yorlari 
 
Kreditlar sifati darajasi 
Zaxiralarga o‘tkazish me’yorlari (%)
Yaxshi kreditlar 
- 
Standart kreditlar 
10 
Substandart kreditlar 
25 
Shubhali kreditlar 
50 
Umidsiz kreditlar 
100 
Yuqoridagi 242-sonli yo‘riqnomaga muvofiq kreditlar quyidagi 
beshta toifa bo‘yicha tasniflanadi (15-jadval). 
 
15-jadval. 
Ssudalarni ta’minlanganlik darajasiga qarab
ularni qaytarish muddatlari 
 
Aktivlarning 
sifat darajasi 
Ta’minlangan ssudalar
To‘liq 
ta’minlanmagan 
ssudalar 
Ta’minlanmaga
n ssudalar 
Yaxshi 
Ssudaning o‘z muddatida 
qaytarilishi. Muddati 
o‘tgan qarzdorlik, 30 
kungacha 
Ssudaning o‘z
muddatida 
qaytarilishi 
Ssudaning o‘z 
muddatida 
qaytarilishi 
Standart 
Muddati o‘tgan 
qarzdorlik, 30-60 kun 
Muddati o‘tgan 
qarzdorlik, 30 
kungacha 
– 
Substandart 
Muddati o‘tgan 
qarzdorlik, 60 kundan 
180 kungacha 
60 kungacha 
30 kungacha 
Shubhali 
180 kundan ortiq 
M.o‘.k. 60 kundan 
180 kungacha 
M.o‘.k. 30 
kundan 180 
kungacha 
Umidsiz 
– 
180 kundan ortiq 
60 kundan ortiq 
 
 
3.4. Bank aktivi va passivini boshqarish 
 
[86]
. Bankning aktiv va passivlarini boshqarish – bank likvidligini 
boshqarishning ikki muhim yo‘nalishidir (24-chizma). 

---

130
 
 
 
24-chizma
. 
Bank likvidligini boshqarish 
Likvidlikni boshqarish nazariyasi 
tijorat banklarining tashkil 
topishi va rivojlanishi bilan bir vaqtda paydo bo‘lgan va rivojlanib kel-
gan. Dastlab bank likvidligi masalasiga ikki turdagi yondashuv mavjud 
bo‘lgan. 
Birinchi yondashuv
bo‘yicha bank aktivlarining miqdori, tuzilishi 
va muddatlari bank passivlari tuzilishga mos tushishi lozim edi. Bu esa 
tijorat banklari tomonidan o‘z likvid mablag‘laridan faol foydalanishga 
imkon bermas edi. Bu nazariya asosida bankning oltin qoidasi ishlab 
chiqilgan edi. Unga ko‘ra bankning talablari miqdori va muddati uning 
majburiyatlari miqdori va muddatiga teng bo‘lishi zarur edi, ya’ni: 
 
 
Ikkinchi yondashuvda
esa aktiv va passivlarning real hayotga mos 
kelmasligi asos qilib olingan. Chunki eng katta bank ham moliya-kredit 
siyosatidagi o‘zgarishlar, iqtisodiy inqirozlar va boshqa o‘zgarishlardan 
kafolatlanmagan. Bunday o‘zgarishlar ayniqsa, bozor iqtisodiyotiga 
o‘tish yo‘lidan borayotgan davlatlarga xos bo‘lib, u bank likvidligini 
ta’minlash zaruriyatini, ya’ni tijorat banklari aktivlari va passivlarini 
samarali boshqarishni talab qiladi. 
Aktivlarni boshqarish 
nazariyasi quyidagi uslubiy qoidaga 
asoslanadi: 
Birinchidan, 
tijorat bank mablag‘larini qisqa muddatli ssudalarga 
berganda uning likvidligi saqlanadi. Bu qoida ba’zi g‘arb davlatlari 
qonunlarida o‘z aksini topsa-da, amaliyotda esa u «ikkinchi darajali 
zaxiralar» nomini olgan. 
 
Bank likvidligini boshqarish 
Aktivlarni boshqarish 
Passivlarni boshqarish 
Bankning 
oltin qoidasi
Bankning 
majburiyatlari 
miqdori va 
muddati
Bankning 
talablari 
miqdori va 
muddati 
= 

---

131
Ikkinchidan, 
agar kreditni to‘lash grafigi uchun mijozning kelgusi 
davrda oladigan daromadlarning tushish grafigi asos qilib olinsa, u 
holda bank likvidligini rejalashtirish mumkin. 
Demak, bank likvidligiga kredit va investitsiyalarning to‘lash 
muddatini o‘zgartirish orqali ta’sir etish mumkin. Amaliyotda bu qoida 
investitsiya portfelini pog‘onali boshqarishda o‘z aksini topadi.