Sh. Abdullayeva I f. d., prof

Mijozning kreditga layoqatliligini tavsiflovchi
moliyaviy ko‘rsatkichlar 
№
 Ko‘rsatkichlar 
Hisoblash 
tartibi 
Izoh 
1 2 
3 
4 
I 
Likvidlik 
koeffitsiyentlari
 
(2,0-1,25)*
 

---

347
1 2 
3 
4 
Joriy likvidlik 
koeffitsiyenti (
JL
K
) 
P
А
J
А
K
JL
=
JA
– joriy aktivlar; 
PA
– passiv aktivlar, ya’ni qisqa 
muddatli qarz majburiyatlari. 
Bu ko‘rsatkich qarz oluvchining o‘z 
qarzini uzish qobiliyatiga egami yoki 
yo‘qligini ifodalaydi. Agar bankning 
qarz majburiyatlari mijoz mablag‘-
idan ortiq bo‘lsa, u holda bank kredit 
berishga layoqatli bo‘lolmaydi. 
Me’yoriy koeffitsiyent darajasi 1 dan 
kichik bo‘lmasligi kerak.
Tezkor likvidlik 
koeffitsiyenti (
Т
L
K
) 
P
А
L
А
К
Т
L
=
LA
– likvid aktivlar. 
Likvid aktivlarga pul mablag‘lari, 
debitorlik qarzlar va tez sotish 
mumkin bo‘lgan buyumlarning bir 
qismi kiradi. 
*
Ko‘rsatkichlarning me’yoriy darajasi. 
II 
Samaradorlik 
(aylanuvchanlik) 
koeffitsiyentlari 
(0,25-0,6)
* 
 
Moddiy 
buyumlarning 
aylanuvchanligi (K
FA
)
 
a) 
1
FA
К
T
F
К
FA
=
1
F
– moddiy buyumlarning o‘rtacha 
qoldig‘i (mazkur davrda); 
T
– bir kunlik sotuvdan tushgan 
tushum. 
Bu ko‘rsatkich buyumlar aylanuv-
chanligining davomliligini kunda 
ifodalaydi 
b) 
2
FA
К
F
T
K
FA
=
2
Bu ko‘rsatkich mazkur davr ichida 
aylanma mablag‘lari necha marta 
aylanmada (aylanishda) 
bo‘lganligini ifodalaydi 
Debitorlik 
qarzdorligining 
aylanuvchanligi - 
D
А
К
(kunda) 
Т
K
К
D
А
=
K
– mazkur davr ichida qarzdor-
likning o‘rtacha qoldig‘i. 

---

348
1 2 
3 
4 
Asosiy 
kapitalning 
aylanuvchanligi -
АКА
К
АФ
T
К
АКА
=
T
– sof sotuv va sotuvdan tushgan 
tushum; 
АФ
– mazkur davrda asosiy 
fondlarning o‘rtacha qoldiq qiymati. 
Aktivlarning 
aylanuvchanligi (
АА
К
) 
А
T
К
АА
=
А
– mazkur davrda aktivlarning 
o‘rtacha qiymati. 
III 
Moliyaviy leveraj 
koeffitsiyenti (
K
ML
) 
Bu koeffitsiyent qarz oluvchining o‘z kapitali bi-
lan qay darajada ta’minlanganligini xarakterlaydi. 
Likvidlik koeffitsiyentidan farqli o‘laroq leveraj 
koeffitsiyentini hisoblashda muddatlaridan qat’iy 
nazar bank mijozlarining barcha qarz majburiyat-
lari inobatga olinadi. 
Chetdan jalb qilingan (qisqa va uzoq muddatli) 
mablag‘larning salmog‘i qanchalik yuqori bo‘lib, 
o‘z kapitalining salmog‘i past bo‘lsa, shunchalik 
mijozning kreditga layoqatliligi past darajada 
bo‘ladi. 
Barcha qarz 
majbu-riyatlar va ak-
tivlar nisbati (
1
М
L
К
) 
A
QM
К
М
L
=
1
QM
– barcha qarz (qisqa va uzoq 
muddatli) majburiyatlar;
A
– aktivlar
Barcha qarz 
majbu-riyatlari va o‘z 
kapi-tali nisbati
2
МЛ
К
(0,25-0,6)
*
К
O
QM
К
М
L
'
2
=
O‘K
– o‘z kapitali. 
Barcha qarz 
majbu-riyatlari va 
aksioner-lik kapitali 
nis
bati
(0,66-2,0)
*
(
3
М
L
К
)
АК
QM
К
М
L
=
3
AK
– aksionerlik kapitali. 
Uzoq muddatli 
qarz-lar va asosiy 
aktivlar nisbati (
5
М
L
К
) 
(0,5-1,5) 
АА
UMQ
К
М
L
=
5
UMQ
– uzoq muddatli qarzlar; 
AA
– asosiy aktivlar. 
O‘z kapitali va 
aktivlar nisbati (
6
М
L
К
) 
А
К
O
К
М
L
'
6
=
O‘K
– o‘z kapitali;
A
– aktivlar. 
IV 
Foydalilik 
(rentabellik) 
koeffitsiyentlari 
Bu ko‘rsatkich barcha kapital va uning jalb 
qilingan qismining foydalanish samaradorligini 
ifodalaydi va u bir necha subko‘rsatkichlar 
ko‘rinishda bo‘ladi. 
 
Foyda 
normasini tavsiflovchi 

---

349
1 2 
3 
4 
koeffitsiyentlar:
 
 
a) 
1
FN
К
Т
YaF
К
FN
=
1
YaF 
– soliq va foizlar to‘lov-
larigacha bo‘lgan yalpi foyda. 
b) 
2
FN
К
Т
SOF
К
FN
=
2
SOF
– sof operatsion foyda (foiz 
to‘lovidan keyingi foyda, ammo 
soliq to‘lovigacha). 
c) 
3
FN
К
Т
SF
К
FN
=
3
SF
– barcha soliq va foizlar to‘-
lovidan keyingi sof foyda. 
 
Rentabellik 
koef- 
fitsiyentlari: 
 
a) 
1
Р
К
А
F
К
Р
=
1
F
– soliq va to‘lovlar to‘lovigacha 
bo‘lgan foyda;
A
– aktiv. 
 
b) 
2
Р
К
А
F
К
Р
/
2
=
F
1
– foizlar to‘lovidan keyingi 
foyda, ammo soliq to‘lovigacha
 
c) 
3
Р
К
А
SF
К
Р
=
3
Uch turdagi rentabellik koeffitsiyentlarini birgalikda qo‘llash natijasida 
rentabellik darajasiga ta’sir qiluvchi foiz va soliq stavkalarining ta’sir 
doirasi aniqlanadi. 
Aksiyaga 
bo‘lgan foyda me’yori 
koef-fitsiyenti (
А
F
М
К
) 
a) 
А
D
К
А
D
К
А
D
=
K
AD
– aksiyadan daromad ko-
effitsiyenti; 
D
– oddiy aksiyalar bo‘yicha di-
vidend; 
А
– oddiy aksiyalarning o‘rtacha 
soni.
 
b) 
DD
К
А
B
YD
К
DD
100
⋅
=
K
DD 
– dividenddan daromad; 
YD
– bitta aksiyaga to‘g‘ri kelgan 
yillik dividend; 
AB – bitta aksiyaning o‘rtacha 

---

350
1 2 
3 
4 
bozor bahosi.
 
Agar sotuvdan tushgan tushumda foyda salmog‘i yoki kapital foydaligi 
ortib borsa, u holda moliyaviy leveraj koeffitsiyenti pasaygan taqdirda ham 
mijoz reytingini tushirmaslik ilojini qilish mumkin. 
V 
Qarzni qoplashni 
tavsiflovchi 
koeffitsiyentlar 
Bu ko‘rsatkichlar bozor koeffitsiyentlari deb atalib, 
foydaning qanday qismi foizlar va to‘lovlar 
hisobiga qoplanganlik darajasini ifodalaydi. 
Foizning 
qoplan-ganlik 
koeffitsiyenti (
K
FQ
) 
K
FQ
F
Т
F
=
F – mazkur davrdagi foyda; 
FT – mazkur davr uchun foiz 
to‘lovlari. 
Foiz 
to‘lovlarining 
qoplanganlik 
koeffitsiyenti (
K
FTQ
) 
K
FTQ
S
F
=
S = foizlar + lizing to‘lovlari + 
imtiyozli aksiyalar bo‘yicha 
dividendlar + boshqa to‘lovlar. 
Qayd qilingan barcha moliyaviy koeffitsiyentlar mazkur yoki 
istiqbol rejalari ma’lumotlariga asoslanib hisoblanishi mumkin. Barqaror 
iqtisodiyot yoki mijozning holatidagi barqarorlikning davomiyliligiga 
qarab qarz oluvchining kreditga layoqatliligini aniqlash oldingi yilgi 
ma’lumotlar asosida ham amalga oshirilishi mumkin. Xorijiy davlatlar 
amaliyotida odatda so‘nggi uch yil ma’lumotlari asosida kreditga 
layoqatlilik darajasi aniqlanadi. Bunda koeffitsiyentlar o‘rtacha bir yil 
uchun hisoblanadi. Ularni hisoblashda aylanma mablag‘lari qoldig‘i, 
debitorlik va kreditorlik qarzlari, kassadagi va hisob raqamlaridagi 
mablag‘lar, aksionerlik kapitali miqdori (ustav fondi), o‘z kapitali va 
h.k. lar asos qilib olinadi. 
[216].
Kreditga layoqatlilikni baholash korxonaning mol yetkazib 
beruvchilar, xaridorlar va banklar bilan o‘zaro munosabatlarni o‘rnatish-
lari uchun juda katta ahamiyatga ega. Zero, ijobiy kreditga layoqatlilik 
ko‘rsatkichiga ega bo‘lgan korxonalar hech qanday to‘siqlarsiz kredit 
olishlari va uning hisobidan tovar-moddiy boyliklarni sotib olishi, 
salmoqli mablag‘larni ishlab chiqarishni rivojlantirishga, oldindan 
olingan kreditlar bo‘yicha qarzlarni to‘lashga yo‘naltirishlari mumkin. 
Salbiy kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichiga ega bo‘lgan korxonalar 
bankdan kredit olmasa-da, o‘z moliyaviy ahvolini yaxshilash, ishlab 
chiqarish, sotuv hajmini, o‘z mablag‘lari miqdorini, rentabellik 
ko‘rsatkichlarini oshirish bo‘yicha choralar ishlab chiqish lozimligi 
to‘g‘risida axborotga ega bo‘ladilar. 
Kreditga layoqatlilikni tahlil qilishda ma’lumotlarning har xil 

---

351
manbalaridan foydalaniladi: 
bevosita mijozlardan olingan materiallar; 
mijoz haqida bank arxivida mavjud bo‘lgan materiallar; 
mijoz bilan ish yuzasidan aloqada bo‘lgan shaxslar (uning mol 
yetkazib beruvchilari, kreditorlari, uning mijozlari, banklar va 
boshqalar) tomonidan berilgan ma’lumotlar; 
shaxsiy va davlat agentliklari va tashkilotlarining hisobotlari va 
materiallari (kreditga layoqatlilik haqidagi hisobotlari, investitsiya 
bo‘yicha ma’lumotlar va boshqalar). Ammo bunday tashkilotlar 
hozirgacha bizning amaliyotimizda yo‘q (Markaziy bank qoshidagi 
KAMP dan tashqari). 
Bank tomonidan o‘rganib chiqilgan materiallarni olgan kredit 
bo‘limining ekspertlari o‘z bank arxiviga murojaat qiladi. Agar mijoz 
oldin ham kredit olgan bo‘lsa, arxivda uning kechiktirib to‘langanligi va 
boshqa kamchiliklari haqidagi ma’lumotlar bo‘ladi. Undan tashqari, 
bank boshqa kredit tashkilotlari bilan aloqa o‘rnatib, ushbu qarzdor 
to‘g‘risida ma’lumot olishi mumkin. 
Kreditga layoqatlilikni baholashda quyidagi sifat jihatlarga ham 
e’tibor beriladi: 
qarz oluvchining reputatsiyasini o‘rganib chiqish; 
kredit maqsadini aniqlash; 
asosiy qarz va foizlarning qaysi manbalar hisobidan qoplanishini 
aniqlash; 
bank qisman o‘z bo‘yniga oladigan qarz oluvchining risklarini 
baholash. 
Qarz oluvchining reputatsiyasi (obro‘, shuhrat, dong‘i) sinchkovlik 
bilan tekshiriladi, bunda mijozning kredit tarixini o‘rganib chiqish juda 
muhimdir. Korxona rahbarining shaxsiy va ish bilan bog‘liq bo‘lgan 
xislatlariga katta e’tibor beriladi. 
[217].
AQShda potensial qarz oluvchining kreditga layoqatliligini 
aniqlash uchun, o‘z navbatida, kredit riskini minimallashtirish uchun, 
yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, (277-betga qarang) 5 «C» nomli usul 
foydalaniladi. Bu usul quyidagi jihatlarga asoslanadi: 
mijozning reputatsiyasi (obro‘si, shuhrati va dong‘i) –